Της Δήμητρας Κογκίδου*
Ο έμφυλος κόσμος του παιχνιδιού
Το παιχνίδι των παιδιών δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστο και να μην αντλεί τις θεματικές του από τους κυρίαρχους/ηγεμονικούς Λόγους για τα φύλα που παρουσιάζονται στη δημόσια σφαίρα της μαζικής κουλτούρας και της πολιτικής. Στον έμφυλο κόσμο του παιχνιδιού, ότι εμπίπτει στα κυρίαρχα πρότυπα για τα φύλα προβάλλεται, επιδοκιμάζεται και παρουσιάζεται ως ο αδιαμφισβήτητος κοινωνικός και ηθικός κανόνας.
Αν είσαι μικρό κορίτσι πρέπει πάνω από όλα να θέλεις ή πρέπει να είσαι μια μικρή «πριγκίπισσα» στην καθημερινή σου ζωή -μια προβληματική και καθόλου ευέλικτη προοπτική για το μέλλον των κοριτσιών. Υπάρχουν κορίτσια που δεν τους αρέσει αυτή η «κουλτούρα της πριγκίπισσας» καθώς και αγόρια που αποκλείονται από δραστηριότητες οι οποίες απευθύνονται σε κορίτσια. Στα αγόρια ο αποκλεισμός είναι πολύ πιο αυστηρός καθώς υπάρχει μεγαλύτερη πίεση να αρνηθούν όψεις του χαρακτήρα τους που μπορεί να μοιάζουν «κοριτσίστικες» σύμφωνα με τα στερεότυπα, να παίξουν δηλαδή έξω από τις κανονικότητες για το φύλο τους.
Ο ηγεμονικός ανδρισμός της κυρίαρχης ανδρικής κουλτούρας καθορίζει τα «αγορίστικα παιχνίδια»
Η νοσταλγία συχνά οδηγεί γονείς και παππούδες –γιαγιάδες να αγοράζουν παιχνίδια που θυμούνται από την παιδική τους ηλικία. Συχνά γονείς αγοράζουν παιχνίδια κατάλληλα για το φύλο των παιδιών τους –ιδιαίτερα για τα αγόρια –είτε γιατί σκέφτονται το κοινωνικό κόστος αν τα αγόρια υπερβούν τις κανονικότητες για το φύλο τους και εισέλθουν στη ζώνη του «ροζ» σε μια κοινωνία ομοφοβική, είτε γιατί πρόκειται για δική τους επιθυμία συμμόρφωσης στα έμφυλα στερεότυπα. Καθώς τα παιχνίδια γίνονται όλο και πιο έμφυλα, το κοινωνικό κόστος της υπέρβασης των ορίων είναι μεγάλο -τόσο για τα παιδιά, όσο και για τους μεγάλους. Η πίεση για κοινωνική συμμόρφωση στην ανδρική «κανονικότητα» που εξισώνεται με τον ηγεμονικό ανδρισμό είναι μεγάλη (δηλ. με την εξουσία, τη δύναμη, τη βία, την επιθετικότητα, τον ανταγωνισμό, την ανεξαρτησία, τη λογική, την μη έκφραση των συναισθημάτων, την ανοχή στο σωματικό πόνο, την ετεροσεξουαλικότητα, την αντικειμενοποίηση των γυναικών κ.ά.). Ο ηγεμονικός ανδρισμός της κυρίαρχης ανδρικής κουλτούρας εμφανίζεται ως «φυσιολογικός» και κανονιστικός τρόπος ύπαρξης
Όπως είπαμε και παραπάνω, τα αγόρια στιγματίζονται περισσότερο όταν διαβαίνουν τις διαχωριστικές γραμμές –στο παιχνίδι και αλλού. Αν ένα αγόρι δεν επιδεικνύει πολλά στερεοτυπικά χαρακτηριστικά στο παιχνίδι, τότε μπορεί να καταταχθεί στον αντίθετο πόλο, δηλαδή να αμφισβητηθεί άμεσα ο ανδρισμός του και καθώς ο «ανδρισμός» συγκροτείται σε αντίθεση με τη «θηλυκότητα» και να του αποδοθεί μια πιο «θηλυκή» «ταυτότητα» –η οποία μάλιστα εύκολα θα μπορούσε να κατηγοριοποιηθεί και ως «ομοφυλοφιλική». Στο σημείο αυτό γίνεται αντιληπτή η εξουσία που έχει ο ηγεμονικός ετεροσεξουαλικός ανδρισμός στο να αποδίδει και να επιβάλλει ονομασίες στους «άλλους», σύμφωνα με τη δική του κυρίαρχη ταξινόμηση και να μην αφήνει εύκολα χώρο να αναπτυχθούν και οι άλλες μορφές ανδρισμού. Είναι, κατά συνέπεια, πολύ σημαντικό ζήτημα το τι θεωρείται σε κάθε κοινωνία ως «κανονικός», δηλαδή κυρίαρχος, ανδρισμός.
Ο διαχωρισμός ανάμεσα σε «αγορίστικα» και «κοριτσίστικα παιχνίδια» στερεί τη δυνατότητα στα αγόρια να εξασκηθούν στο ρόλο της φροντίδας
Πολύ δύσκολα οι γονείς αγοράζουν ή προτρέπουν ένα αγοράκι να παίζει με κούκλες που είναι «κοριτσίστικο» παιχνίδι σύμφωνα με τις επιταγές της κυρίαρχης θηλυκότητας. Ο ανδρισμός δεν αποτελεί αυτονόητο, αντίθετα πρέπει συνεχώς να διεκδικείται, να κατακτάται και να αποδεικνύεται από τα αγόρια με κάθε τρόπο –και προφανώς μέσα από το παιχνίδι. Τα αγοράκια, από τη περίοδο που αντιλαμβάνονται σε ποια πλευρά της διχοτομίας των φύλων ανήκουν, εμπλέκονται και αυτά ενεργά στον αγώνα συγκρότησης των ανδρικών τους «ταυτοτήτων». Πάντως όταν προτρέπουμε ένα αγοράκι να γίνει «αληθινός» άνδρας –μέσα από το παιχνίδι ή άλλες δράσεις – η προτροπή αυτή γίνεται κατανοητή μέσα στο πλαίσιο ενός Λόγου περί ετεροσεξουαλικότητας που είναι άμεσα συνδεδεμένος με Λόγους περί ομοφοβίας και μισογυνισμού. Ομοφοβικές συζητήσεις, συμβουλές και αστεία δρουν «παιδαγωγικά» και συμμορφώνουν τα «αποκλίνοντα» αγόρια στα πρότυπα του ανδρισμού – που δεν περιλαμβάνει το συγκεκριμένο παράδειγμα του παιχνιδιού με τις κούκλες.
Μια σοβαρή συνέπεια της έμφυλης κατηγοριοποίησης των παιχνιδιών είναι ότι δεν παρέχεται στα αγόρια η ευκαιρία να εξασκηθούν στο ρόλο της φροντίδας. Μας πως περιμένουμε μετά να υπάρχει καταμερισμός των οικιακών ευθυνών και της ανατροφής των παιδιών; Πως θα επιτευχθεί στην πράξη η συμφιλίωση της οικογενειακής και εργασιακής ζωής αν δεν αφορά άνδρες και γυναίκες; Πως θα ενθαρρυνθούν οι άνδρες να συμμετέχουν στη καθημερινότητα της φροντίδας των παιδιών, να κάνουν χρήση των δυνατοτήτων για γονική άδεια ή να δουλεύουν με μερική απασχόληση – ιδιαίτερα σε μια περίοδο με σημαντικές κοινωνικοπολιτισμικές αλλαγές στον κόσμο και μεταβολές στην οικογένεια που επιβάλλουν επανεξέταση του νοήματος και του τρόπου παροχής φροντίδας, της μητρότητας και ιδιαίτερα της πατρότητας;
Και όμως τα αγόρια παίζουν με κούκλες………αλλά αυτές είναι φιγούρες δράσης
Υπάρχει μια σαφής διάκριση μεταξύ μιας κούκλας και μιας φιγούρας δράσης, αν και δείχνουν ότι έχουν κάποιες ομοιότητες καθώς πρόκειται για ανθρώπινες φιγούρες. Ωστόσο, μια κούκλα συνδέεται με τη φροντίδα και την ανατροφή και απευθύνεται στα κορίτσια, ενώ μια κούκλα υπερ-ήρωας είναι μια φιγούρα δράσης που απευθύνεται κυρίως στα αγόρια και έχει συνήθως μια ένστολη ενδυμασία ή/και διάφορα όπλα. Έχουν γίνει αρκετές μελέτες σχετικά με τα χαρακτηριστικά που έχουν οι κούκλες που απευθύνονται σε κορίτσια και σε αγόρια. Σε γενικές γραμμές, το παιχνίδι με τις κούκλες–φιγούρες δράσης συχνά προϋποθέτει τους κακούς που μάχονται τους καλούς. Οι φιγούρες δράσης είναι συχνά σαν πολεμικές μηχανές, μπορεί να έχουν πανοπλίες, όπλα και άλλα είδη πολέμου και να χρησιμοποιούν μια ποικιλία οχημάτων.
Οι συσκευασίες των αγορίστικων αυτών παιχνιδιών δεν έχουν συνήθως αγόρια να παίζουν με το παιχνίδι, αλλά τις ίδιες τις φιγούρες –δράσης λίγο πιο ανθρωπόμορφες σε δράση, έχουν έντονα χρώματα και λεζάντες του τύπου «σκοτώνω ή καταστρέφω». Σε ανάλογα πλαίσια κινούνται και πολλά ηλεκτρονικά παιχνίδια που είναι κυρίως πεδίον δραστηριότητας των αγοριών και αναπαράγουν εικόνες και πρακτικές ενός ηγεμονικού ανδρισμού. Υπάρχει βία, επιθετικότητα, ανταγωνισμός, υπό τους ήχους όπλων ή άλλων τρομακτικών θορύβων, με ανδρικά πρόσωπα κυρίως, ενώ οι γυναίκες κινδυνεύουν και σώζονται από τους υπερ-ήρωες, ή πολεμούν αλλά είναι ταυτόχρονα και αντικείμενα ερωτισμού. Κυριαρχεί μια κουλτούρα μάχης που βασίζεται στο σώμα, στην εικόνα του σώματος, στη δυναμική δράση, στον ανταγωνισμό και στην αντιπαλότητα και που έχει ως στόχο τη νίκη και τη διαφύλαξη του κύρους των παικτών. Η δύναμη και το θάρρος αποτελούν βασικά κριτήρια ανδρισμού.
Ποιες είναι οι συνέπειες των παραπάνω; Με τα παιχνίδια αυτά αποδεχόμαστε σιωπηρά ή και ενθαρρύνουμε την πράξη την απόκτηση τέτοιων συμπεριφορών απ’ τα αγόρια, «διδάσκουμε» δηλαδή τη βία –συμπεριλαμβανομένης και της έμφυλης βίας – και μάλιστα χωρίς να υπάρχουν ευδιάκριτα όρια υπέρβασής της.
Η απόκτηση ενός ηγεμονικού ανδρικού ήθους είναι ο στόχος και άλλων κατεξοχήν αγορίστικων παιχνιδιών, όπως το ποδόσφαιρο και τα πολεμικά παιχνίδια. Σε αθλήματα όπως αυτά τα αγόρια βιώνουν το συναίσθημα της συμμετοχής σε μια κοινότητα του ανδρισμού που τα προστατεύει και τα ισχυροποιεί, αλλά είναι και τόπος για διαπραγμάτευση του ανδρικού του κύρους τους. Δηλαδή για απόκτηση της ιδεολογίας του ανδρισμού, της δύναμης, του ανταγωνισμού, της κυριαρχίας, της μη έκφρασης συναισθημάτων κ.ά. Παίζοντας με τα παιχνίδια αυτά τα αγόρια κάνουν χρήση των διαθέσιμων σ’ αυτά ετεροσεξιστικών Λόγων κατά τη διαδικασία συγκρότησης και ανασυγκρότησης του ανδρισμού τους.
Τι επιπτώσεις έχει στην ανάπτυξη των παιδιών η έμφυλη διχοτόμηση των παιχνιδιών; Τι μαθαίνουν τα αγόρια για τον κόσμο γύρω τους;
Δυστυχώς πάρα πολύ συχνά το φαινόμενο της διχοτόμησης των παιχνιδιών περνάει απαρατήρητο γιατί συμβαίνει πολύ συχνά και το θεωρούμε αυτονόητο μέσα σε ένα κόσμο βαθιά διχοτομημένο ως προς το φύλο.
Δεν προσέχουμε ότι τα καταστήματα των παιχνιδιών έχουν συχνά ξεχωριστούς διαδρόμους για τα «αγορίστικα» και τα «κοριτσίστικα» παιχνίδια (το μπλε και το γαλάζιο είναι τα κυρίαρχα χρώματα στα «αγορίστικα») και υπάρχουν πολύ λίγα παιχνίδια που θεωρούνται ουδέτερα ως προς το φύλο και συνεπώς κατάλληλα για αγόρια και κορίτσια. Γιατί δεν απαιτούμε διαφορετική τοποθέτηση των παιχνιδιών στα καταστήματα και αλλαγή στους καταλόγους –ηλεκτρονικούς και μη –έτσι να μη κάνουν έμφυλη κατηγοριοποίηση των παιχνιδιών; Γιατί θα πρέπει να επιζητούμε ή να ανεχόμαστε στα καταστήματα παιχνιδιών οι πωλητές/τριες να ρωτούν αν είναι «για αγοράκι ή για κοριτσάκι» και όχι να βάζουν στο επίκεντρο τα ενδιαφέροντα των παιδιών;
Τα παιδικά παιχνίδια είναι πολιτιστικά προϊόντα τα οποία ενσωματώνουν και μεταδίδουν ιδεολογικά μηνύματα σχετικά με το φύλο. Ενώ η ανισότητα των φύλων έχει μειωθεί τον τελευταίο αιώνα, τα έμφυλα στερεότυπα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό και στην εμπορία των παιχνιδιών. Πέρα από τα διαφορετικά μηνύματα που δίνουν διαφορετικοί τύποι παιχνιδιών για το τι είναι κατάλληλο για αγόρια και κορίτσια, έχουν και διαφορετικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο, στοιχεία που έχουν σχέση με την εκπαιδευτική επιτυχία και τις επαγγελματικές επιλογές αργότερα. Για παράδειγμα, τα παιχνίδια για τα αγόρια τείνουν να είναι πιο εποικοδομητικά και να προσφέρουν περισσότερα ερεθίσματα σε σύγκριση με τα παιχνίδια των κοριτσιών. Ορισμένα τυπικά «αγορίστικα» παιχνίδια αγόρια συμβάλλουν στην ανάπτυξη δεξιοτήτων συντονισμού και επίλυσης προβλημάτων, γεγονός που στη συνέχεια ενισχύει το στερεότυπο ότι τα αγόρια είναι καλύτερα σε εργασίες που απαιτούν υψηλότερο επίπεδο της γνωστικής λειτουργίας. Μέσα από τα παιχνίδια τους τα αγόρια μαθαίνουν να είναι δραστήρια και δυναμικά, ακόμη και να συμμετέχουν σε βίαιες δραστηριότητες. Επιπλέον, «αγορίστικα» παιχνίδια και οι δραστηριότητες παιχνιδιού συχνά σχετίζονται με την περιπέτεια και δραστηριότητες έξω από το σπίτι, το οποίο προωθεί την ενεργό συμμετοχή στον έξω κόσμο.
Οι διαφημίσεις για παιχνίδια ακολουθούν και αυτές τον κανόνα της έμφυλης διχοτόμησης ενισχύοντας και αυτές τα έμφυλα στερεότυπα. Στις διαφημίσεις τα αγόρια παίζουν με τραινάκια, αγωνιστικά αυτοκίνητα και μάχονται με φιγούρες δράσης. Τα αγόρια φαίνεται να αναζητούν τη δύναμη, την ταχύτητα και τη δράση και να είναι πιο ανεξάρτητα από τα κορίτσια. Επιθετική -βίαιη συμπεριφορά υπάρχει σχεδόν αποκλειστικά σε διαφημίσεις που στοχεύουν στα αγόρια. Επίσης, τα αγόρια εμφανίζονται συχνά να παίζουν στην αυλή ή στο πάρκο και γενικά σε εξωτερικό χώρο.
Είναι εύκολο να επιλέξουμε κούκλες για τα κορίτσια και αεροπλανάκια ή αυτοκινητάκια ή φιγούρες δράσης για τα αγόρια, χωρίς πολύ σκέψη – αλλά υπάρχουν πολλοί λόγοι για να μην αγοράζουμε πάντα παιχνίδια σύμφωνα με τα έμφυλα στερεότυπα. Εξίσου σημαντικό με το τι παιχνίδια αγοράζουμε είναι να δημιουργούμε ιστορίες με τα παιχνίδια που παίζουν τα παιδιά έτσι ώστε να επηρεάσουμε την αυτοαντίληψη τους σχετικά με τους έμφυλους ρόλους και με την ικανότητά τους να ασκήσουν συγκεκριμένα επαγγέλματα. Πάντως οι επαγγελματικές επιλογές επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες, όπως είναι τα ΜΜΕ, η οικογένεια και η εκπαίδευση, αλλά τα παιχνίδια είναι ένα σημαντικό και συχνά παραμελημένο μέρος του προβλήματος
Από το παιχνίδι των παιδιών στο όραμα της ισότητας των φύλων
Μια συναδέλφισσα μου ανέφερε ότι ενώ ταξίδευε με τα 6χρονα δίδυμα παιδιά της – κορίτσι και αγόρι – σταμάτησε στην εθνική οδό σε ένα εστιατόριο γρήγορου φαγητού. Όταν κάθισαν στο τραπέζι για να φάνε, η κόρη της δεν έκρυψε την απογοήτευσή της όταν μέσα στο κουτί με το γεύμα της ήταν ένα μικρό λούτρινο ροζ αρκουδάκι, ενώ στου αδελφού της ένα Playmobil -φύλακας ζωολογικού κήπου με γοριλάκι. Όταν η μητέρα της την ρώτησε τι πήγε στραβά, το κοριτσάκι απάντησε ότι ήθελε Playmobil και συνέχισε ότι της αρέσουν τα αγορίστικα παιχνίδια γιατί είναι αγοροκόριτσο.
Γιατί η υπάλληλος υπέθεσε ότι η κόρη της ήθελε το ροζ αρκουδάκι; Γιατί μια ανθρώπινη φιγούρα, όπως το Playmobil θεωρείται παιχνίδι κατάλληλο μόνον για αγόρια; Γιατί το κοριτσάκι έβαλε την ετικέτα στον εαυτό της ως αγοροκόριτσο; Η απάντηση σε όλα αυτά είναι τα έμφυλα στερεότυπα.
Τα παιχνίδια διασκεδάζουν τα παιδιά, καλλιεργούν τη μάθηση, τη φαντασία και τη δημιουργικότητα. Μέσα από το παιχνίδι, όμως, τα παιδιά εκπαιδεύονται και ως έμφυλα και σεξουαλικά υποκείμενα, καθώς το φύλο και η σεξουαλικότητα δεν είναι δεδομένα και αυτονόητα. «Διδάσκονται» από πολύ μικρή ηλικία τα έμφυλα στερεότυπα καθώς τα προσφερόμενα μοντέλα ρόλων στον τομέα της αγοράς παιχνιδιών δεν προσφέρουν μεγάλη ποικιλία αναπαραστάσεων μορφών ανδρισμού και θηλυκότητας. Αυτό στερεί τη δυνατότητα στα παιδιά να αμφισβητούν τον άκαμπτο ανδρισμό και τη θηλυκότητα που συνήθως προβάλλεται μέσα από τα παιχνίδια και αργότερα να εμπλακούν σε μια διαδικασία έμφυλης κοινωνικής αλλαγής. Ένας από τους κύριους λόγους γιατί ο έμφυλος διαχωρισμός των παιχνιδιών είναι επιβλαβής είναι γιατί σε πολύ μικρή ηλικία εκτίθενται συνεχώς σε έμφυλα στερεότυπα, τα περισσότερα από τα οποία αποδέχονται ως πραγματικά καθώς δεν μπορούν ακόμα να τα αξιολογήσουν κριτικά. Για το λόγο αυτό υπάρχει μεγάλη αναγκαιότητα να δοθεί η δυνατότητα στα παιδιά να για ουδέτερα ως προς το φύλο παιχνίδια έτσι ώστε τα παιδιά να δυνατότητα στα παιδιά να παίζουν ελεύθερα με όλα παιχνίδια που τα ελκύουν –ανεξάρτητα από το τι θεωρείται κατάλληλο για το φύλο τους –έτσι ώστε να διαμορφώσουν την έμφυλη υποκειμενικότητά τους. Στην αποδοχή της πολλαπλότητας και πολυμορφίας στο εσωτερικό του κάθε φύλου εντοπίζεται και η ελευθερία των υποκειμένων, τα οποία έχουν τη δυνατότητα συμμετοχής σε πολλαπλές υποκειμενικότητες. Και αυτό είναι που μας οδηγεί και στο όραμα της ισότητας των φύλων.
*Η Δήμητρα Κογκίδου είναι Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ