Το φαινόμενο της αστεγίας ή «Ποιός είναι ο άστεγος;»
“TRACY MARANDER: [Kurt Cobain] was a really good artist. He would draw cartoons with funny sayings. I have this huge picture of this homeless guy, and it’s a satirical thing on how homeless people are mentally ill, they’re alcoholics, they had messed up childhoods — but they’re expected to fend for themselves in a box in the snow.” [i]
― Greg Prato, Grunge Is Dead: The Oral History of Seattle Rock Music
Ένα από τα πολλά –τραγικά- αποτελέσματα της κρίσης και της καταιγίδας νεοφιλελεύθερων μέτρων που εφαρμόστηκαν με αφορμή αυτή ήταν το ότι έφερε αντιμέτωπο τον καθένα μας με την αβασιμότητα πολλών στερεοτύπων. Ανάμεσά τους και αυτό που αφορά το «προφίλ» του αστέγου, που στο μυαλό πολλών ήταν –και δυστυχώς σε κάποιες περιπτώσεις παραμένει – ο αλκοολικός ή ο εξαρτημένος από ναρκωτικές ουσίες, ο ψυχικά άρρωστος «περιθωριακός» τύπος, που λίγο από τεμπελιά, λίγο από κακή τύχη, λίγο από δική του επιλογή (sic!), κατέληξε να ζει στο δρομο.
Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού των αστέγων τα τελευταία χρόνια στη χώρα και η εμφάνιση του φαινομένου των νεοαστέγων ήρθαν να διαψεύσουν την κυρίαρχη αντίληψη. Αλλά ποιος είναι ο νεοάστεγος; Αν θέλουμε να απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση, … «είναι καιρός να αφήσουμε τους εγωισμούς και να κοιτάξουμε λίγο τον εαυτό μας» (Αρκάς). Πλέον, όταν αναφερόμαστε στον άστεγο δεν μιλάμε για κάτι αφηρημένο και απομακρυσμένο από την δικιά μας πραγματικότητα. Είναι ο γείτονας μας που έμεινε άστεγος, είμαστε εμείς που ζούμε στην διαρκή επισφάλεια.
Ο νεοάστεγος έχει κοινά με τον ‘παραδοσιακά’ άστεγο αλλά παρουσιάζει και πολλές διαφορές. Καταρχήν, η νέα μορφή περιθωριοποίησης με κριτήριο την κατοικία συνδέεται στενά με την ανεργία. Σύμφωνα με μια έρευνα της ΜΚΟ Κλίμακα, ο νεοάστεγος χαρακτηρίζεται από μεσαίο ή υψηλό μορφωτικό επίπεδο και έχει υψηλά επίπεδα κοινωνικής ενσωμάτωσης. Επιπλέον, ο νέος άστεγος και περιθωριοποιημένος πληθυσμός απασχολούνταν κατά την προηγούμενη περίοδο σε οικονομικούς κλάδους που επηρεάστηκαν πολύ από την κρίση. Χαρακτηριστικά, 22% από τους νεοάστεγους ήταν ιδιωτικοί υπάλληλοι, 18% ελεύθεροι επαγγελματίες και τεχνίτες, 25% εργάζονταν στον κατασκευαστικό τομέα και 18% στον τουριστικό. Πρόκειται λοιπόν για μια κοινωνική ομάδα με ρευστά όρια που πρόεκυψε στο πλαίσιο της γενικευμένης επισφάλειας που επέφερε η κρίση. Μια ομάδα που ακόμα δημιουργείται και αποκτά συνεχώς νέα χαρακτηριστικά.
Για να γίνει όμως κατανοητή η σημασία του αριθμού των αστέγων σήμερα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη θα πρέπει πρώτα να αναφέρουμε τον ορισμό που δίνεται στον άστεγο. Ο επίσημος ορισμός του ελληνικού κράτους είναι αρκετά περιοριστικός και δεν επιτρέπει την ολοκληρωμένη κατανόηση του φαινομένου (άρθρο 29 Ν.4052/ΦΕΚ Α’ 41/01.03.2012[ii]). Ο ορισμός αυτός θεωρητικά βασίστηκε σε εκείνο που δίνεται από τον ευρωπαϊκό οργανισμό FEANTSA (European Federation of National Associations Working with the Homeless AISBL) και στην τυπολογία ETHOS (ευρωπαϊκη τυπολογια για την ελλειψη στεγης και τον αποκλεισμο απο την κατοικια), που αυτός έχει δημιουργήσει. Σύμφωνα με αυτόν, υπάρχουν τέσσερις υποκατηγορίες αστέγων. Οι άστεγοι στο δρόμο, οι άνθρωποι στερούμενοι κατοικίας (π.χ. όσοι μένουν σε ξενώνες αστέγων), οι άνθρωποι που ζουν σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης (π.χ. όσοι ζουν υπό την απειλή έξωσης) και τέλος τα άτομα που διαβιούν σε ανεπαρκή-ακατάλληλα καταλύματα (π.χ. όσοι αναγκάζονται να ζουν χωρίς θέρμανση ή ηλεκτρικό ρεύμα). Ο ορισμός όμως που περιλαμβάνει το ελληνικό δίκαιο είναι πολύ πιο συγκεκριμένος και στενός από τον παραπάνω και αποκλείει ευρείες κοινωνικές ομάδες (όπως είναι για παράδειγμα οι μετανάστες χωρίς χαρτιά).
Συγκεκριμένα στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη απαντώνται όλες οι παραπάνω κατηγορίες αστέγων, αλλά η έμφαση, με ελάχιστες εξαιρέσεις, από τους επίσημους φορείς (Υπουργεία, Δήμους, ΜΚΟ) δίνεται στην πρώτη από αυτές, δηλαδή στους ανθρώπους που ζουν στο δρόμο. Κάτι τέτοιο μοιάζει λογικό με βάση κριτήρια που σχετίζονται με το ποιος/α αντιμετωπίζει άμεσα προβλήματα επιβίωσης αφού αυτά εντοπίζονται «ευκολότερα» όταν κάποιος ζει στο δρόμο. Όμως αυτά τα επιχειρήματα καταρρίπτονται αν θυμηθούμε τα περιστατικά θανάτων λόγω της έλλειψης ηλεκτρικού ρεύματος ή θέρμανσης σε σπίτια, ο αριθμός των οποίων όλο και μεγαλώνει. Εξαιτίας αυτής της μεγαλύτερης έμφασης στους άστεγους που ζουν στο δρόμο, στερεότυπων που παραμένουν αλλά και των δυσκολιών του εγχειρήματος, όλες οι εκτιμήσεις (και όχι έρευνες) αφορούν μόνο αυτούς, και συνεπώς δεν μπορούν να σκιαγραφήσουν ολόκληρη την εικόνα του φαινομένου.
Ο αριθμός αστέγων στην Ελλάδα της κρίσης…
Γενικά, και σε σχέση με την κατάσταση πριν την κρίση, ευρωπαϊκοί οργανισμοί και ΜΚΟ της χώρας συμφωνούν πως παρατηρείται μία αύξηση της τάξεως του 25-30% στη ζήτηση για υπηρεσίες και βοηθήματα που αφορούν τον άστεγο πληθυσμό[iii]. Πιο συγκεκριμένα, στη Θεσσαλονίκη εκτιμήσεις θέλουν τους άστεγους που ζουν στο δρόμο να είναι πάνω από 400. Παρόλα αυτά, είναι φανερό πως αν προσθέταμε σε αυτούς και όσους εμπίπτουν σε κάποια από τις άλλες κατηγορίες που προαναφέρθηκαν ο αριθμός αυτός θα πολλαπλασιάζονταν δραματικά.
Σε αυτό το σημείο αξίζει να επισημανθεί το χάος που επικρατεί στις δηλώσεις επίσημων φορέων όσον αφορά τον αριθμό των αστέγων, αφού η αντίληψή τους όσον αφορά αυτό το ζήτημα είναι που επηρεάζει και το σχηματισμό των –εξίσου χαοτικών και ασυντόνιστων- δομών για την αντιμετώπισή του. Έτσι το Υπουργείο Υγείας υπολογίζει τους άστεγους της χώρας να είναι 8.000 ενώ τα Ηνωμένα Έθνη 22.000[iv]. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι και η συζήτηση γύρω από το θέμα στη Θεσσαλονίκη. Ενώ έρευνα του 2009 που έγινε από το Υπουργείο Υγείας βρήκε τους άστεγους της πόλης (που ζούσαν στο δρόμο) να είναι 552, η ΜΚΟ Praksis to 2011 εντόπισε 413 μόνο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Ταυτόχρονα, ο Δήμαρχος της πόλης κος. Γιάννης Μπουτάρης μέχρι τώρα πίστευε πως οι άστεγοι το 2012 ήταν 70-80 ενώ φέτος ξαφνικά έγιναν 300-400! Όταν οι αρχές της πόλης δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν το ίδιο το πρόβλημα και το μέγεθός του, πως θα οργανωθούν για να το αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά;
[i] Μετάφραση: «TRACY MARANDER: [Ο Kurt Cobain] ήταν πολύ καλός καλλιτέχνης. Σχεδίαζε καρτούν με αστείες ατάκες. Έχω μία τεράστια εικόνα που δείχνει ένα άστεγο τύπο, και σατυρίζει το ότι λέμε πως οι άστεγοι είναι ψυχικά ασθενείς, αλκοολικοί, με δύσκολη παιδική ηλικία – αλλά ταυτόχρονα περιμένουμε να επιβιώσουν μέσα σε ένα χαρτόκουτο στο χιόνι»
[ii] Άρθρο 29
«Ορισμός αστέγου
1. Αναγνωρίζονται οι άστεγοι ως ευπαθής κοινωνική ομάδα, στην οποία παρέχεται κοινωνική προστασία. Ως άστεγοι ορίζονται όλα τα άτομα που διαμένουν νόμιμα στη χώρα, τα οποία στερούνται πρόσβασης ή έχουν επισφαλή πρόσβαση σε επαρκή ιδιόκτητη, ενοικιαζόμενη ή παραχωρημένη κατοικία που πληροί τις αναγκαίες τεχνικές προδιαγραφές και διαθέτει τις βασικές υπηρεσίες ύδρευσης και ηλεκτροδότησης.
2. Στους αστέγους περιλαμβάνονται ιδίως αυτοί που διαβιούν στο δρόμο, σε ξενώνες, αυτοί που φιλοξενούνται από ανάγκη προσωρινά σε ιδρύματα ή άλλες κλειστές δομές, καθώς και αυτοί που διαβιούν σε ακατάλληλα καταλύματα.»
[iii] FRA 2012. Fundamental rights: challenges and achievements in 2012. Vienna, Austria: FRA – European Union Agency for Fundamental Rights. Διαθέσιμο στο διαδύκτιο http://fra.europa.eu/sites/default/files/annual-report-2012_en.pdf
[iv] Μπαλαμπανίδης, Δ., Πατατούκα Ε., Σιατίτσα Δ. 2013. Το δικαίωμα στην κατοικία την περίοδο της κρίσης στην Ελλάδα. Γεωγραφίες. Ν. 22. σσ 30-51.
Η φωτογραφία είναι του Γιάννη Μπεχράκη στο πρακτορείο Reuters (http://www.theguardian.com/artanddesign/gallery/2013/jun/12/homelessness…)
Τα στοιχεία του αφιερώματος βασίζονται στις μεταπτυχιακές διατριβές και στην έρευνα που έγινε το καλοκαίρι του 2013 απο τις αρχιτεκτόνισσες Μαρία Καραγιάννη και Ματίνα Καψάλη ενώ η επιπλέον επιτόπια έρευνα, το ρεπορτάζ και η επιμέλεια είναι των δημοσιογράφων του alterthess Σταυρούλας Πουλημένης και Κατερίνας Μπακιρτζή.
Διαβάστε επίσης:
Αφιέρωμα: Κρίση, φτώχεια και το δικαιώμα στη κατοικία