Η σημασία της μετατροπής των στρατοπέδων του Π.Σ. Θεσσαλονίκης σε ελεύθερους, δημόσιους, κοινόχρηστους χώρους υψηλού πρασίνου.
Η εξέλιξη/εξάπλωση του αστικού χώρου της Θεσσαλονίκης, είχε ως αποτέλεσμα την ένταξη μεγάλων εκτάσεων στρατωνισμού στον ιστό της πόλης. Οι εκτάσεις αυτές που χωροθετήθηκαν κατά την περίοδο της ίδρυσής τους έξω από την πόλη, αποτελούν σήμερα ελεύθερους χώρους για την επανάχρηση των οποίων, έχουν δρομολογηθεί προβληματισμοί και αποφάσεις την τελευταία 15ετία, από τους τοπικούς φορείς, το ΤΕΕ, το Πανεπιστήμιο κτλ., μελέτες, ρυθμιστικά, παραχωρήσεις. Σήμερα βρισκόμαστε σε μία κρίσιμη φάση για την διατήρηση της ύπαρξής τους ως δημόσιων ελεύθερων χώρων. Οι μέχρι το 2010 μελέτες είχαν σαν στόχο την διατήρησή τους ως ενιαίους, ελεύθερους χώρους πρασίνου απέναντι στην αλόγιστη/υπέρμετρη οικοδόμηση/οικοπεδοποίηση και τα συμφέροντα των ενόπλων δυνάμεων.
Σήμερα, πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις επιπτώσεις των Μνημονίων, όπου μέσω ΤΑΙΠΕΔ επροωθείτο η ιδιωτικοποίησή τους με στόχο την εκμετάλλευσή τους (περίπτωση Ελληνικού, Βουλιαγμένης, Κέρκυρας κτλ) και την μετατροπή τους από χώρους ανοιχτούς σε όλους, σε χώρους ελεγχόμενους και κερδοφόρους.Αυτό δεν είναι μία εξαίρεση, μία ελληνική παραξενιά. Είναι αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης, του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, που έχει άμεσες επιπτώσεις σε σχέση με τον χώρο γενικότερα και τις πόλεις πιο συγκεκριμένα.
• Στην ιδιωτικοποίηση όλων των δημόσιων αγαθών συμπεριλαμβάνεται και ο δημόσιος χώρος.
• Στο φαινόμενο της φούσκας, της αλόγιστης κατασκευής κατοικιών/δάνεια/Τράπεζες.
«Η γη δεν είναι πράγμα αλλά σχέση» τονίζει ο Κώστας Χατζημιχάλης στο βιβλίο τους με τίτλο «Κρίση χρέους και υφαρπαγής γης» και για την κατανόηση της υφαρπαγής της γης έχει ιδιαίτερη σημασία ο συσχετισμός των ταξικών και πολιτικών δυνάμεων που ορίζουν σε κάθε περίοδο και σε κάθε τόπο τις σχέσεις της κοινωνίας με τη γη.Μέσα στην πολυμορφία της παγκόσμιας υφαρπαγής της γης τοποθετεί ο Κ. Χατζημιχάλης την ελληνική περίπτωση.
Το 2010 με το ξέσπασμα της ελληνικής κρίσης χρέους δημιουργείται μία θαυμάσια ευκαιρία για την επιτάχυνση και την επέκταση της υφαρπαγής (Ίδρυση ΤΑΙΠΕΔ, ένας καταιγισμός νομοθετικών ρυθμίσεων για τα θέματα γης, άλλοτε στα πλαίσια μνημονιακών δεσμεύσεων και άλλοτε όχι, που δεν άφησε τίποτε ανέπαφο: δάση, παραλίες, βουνά, οικότοπους, νησιά, μνημεία.Γίνονται εκτεταμένες θεσμικές μεταρρυθμίσεις στο σύστημα του πολεοδομικού, χωροταξικού και περιβαλλοντικού σχεδιασμού που δίκαια ο συγγραφέας τις περιγράφει ως «θεσμικές εκτροπές για το ξεπούλημα της γης».
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι μεταρρυθμίσεις αυτές έχουν ως βασικούς στόχους:
• Την προώθηση των ιδιωτικοποιήσεων και της «αξιοποίησης» της δημόσιας περιουσίας και των δημοσιων υπαιθριων χωρων.
• Την διευκόλυνση των επενδύσεων μεγάλης κλίμακας
• Την εξασφάλιση ευελιξίας, ασφάλειας και υψηλής κερδοφορίας για τους μεγάλους επενδυτές.
Έτσι ο χωρικός σχεδιασμός χάνει τον δημόσιο και κοινωνικό του χαρακτήρα – όσο είχε από αυτόν – και μετατρέπεται σε ρυθμίσεις με διακηρυκτικό στόχο την προώθηση της επιχειρηματικότητας και με ουσιαστικό τρόπο την νομιμοποίηση της υφαρπαγής της γης με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη ζωή, την καθημερινότητα και τις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων, αλλά και για τους φυσικούς πόρους και τα οικοσυστήματα που υπάρχουν σε αυτή.
Από την πόλη του νόμου, στην πόλη των εντοπισμένων θυλάκων
Έτσι το κράτος πρόνοιας μπορούσε να ρυθμίζει το χώρο της πόλης, ως πόλη των δικαιωμάτων και των περιορισμών ταυτόχρονα, το «δικαίωμα στην πόλη» που θέτει ως στόχο ο Ανρι Λεφεβρ,και που δεν ηταν παρά μία μορφή διατύπωσης του νεωτερικού οράματος της πόλης-νόμου.
Σημερα την ιδεα της εμπέδωσης κανόνων γενικής ισχύος για την πόλη που τρέφεται από το νομικό σύστημα, διαδέχεται μία φαντασίωση εντοπισμένης διαχειρισιμότητας,η πόλη των θυλάκων, στην οποία οι τοπικοί κανόνες δεν ανάγονται σε κανόνες γενικής ισχύος, δεν επικαλούνται αρχές δικαίου.Η πόλη των θυλάκων αποτελείται από επικράτειες όπου οι κάτοικοι παραιτούνται ή καλούνται να παραιτηθούν από τα θεσμοθετημένα δικαιώματά τους –περιφρουρούμενες κοινότητες, ελεγχόμενοι δημόσιοι χώροι αγοράς, Mall, multiplex, με σημεία ελέγχου της εισόδου, ή με αυτοματοποιημένα συστήματα επιτήρησης και πιστοποίησης, είτε με πραγματικούς φρουρούς, ουσιαστικά αποτελούν σημεία αναστολής του δικαιώματος διέλευσης ή παραμονής για όσους δεν εκπληρούν τους όρους.
Το δικαίωμα χρήσης (του πολυκαταστήματος, του αεροδρομίου, του μπαρ με face control) γίνεται έτσι στην πόλη των θυλάκων ένα δικαίωμα που θεμελιώνεται στην εξαίρεση,δεν ισχυει για ολους.
Η ιδιωτική διαχείριση του δημόσιου χώρου, η άρθρωσή του σε ελεγχόμενους θύλακες, όπως είναι για παράδειγμα τα αίθρια των μεγάλων ξενοδοχείων, οι δρόμοι και οι πλατείες των κλειστών κοινοτήτων, τα ιδιωτικά πάρκα αναψυχής, είναι ένα υβρίδιο: χώροι «δημόσιας» χρήσης με πρωτόκολλα χρήσης που επιβάλλουν οι ιδιοκτήτες προς το συμφέρον τους.Το δημόσιο εδώ παύει να είναι το πεδίο της συνύπαρξης, της διαπραγμάτευσης ή του ανταγωνισμού και μετατρέπεται σε πεδίο εκδήλωσης μιας αναγνωρίσιμης και πιστοποιήσιμης νέας « συλλογικής ταυτότητας».
Οι μητροπόλεις γίνονται κυρίαρχο θέμα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας / Παγκόσμιες Μητροπόλεις. Ζώνες οικονομικών δραστηριοτήτων με ουρανοξύστες, μαζικές περιοχές κατοικίας περιτοιχισμένες και αποκομμένες από τα κέντρα των πόλεων, ταχύτατη ανάπτυξη υποδομών μεταφοράς (highways, κτλ) παρατίθενται χωρίς συνοχή το ένα δίπλα στο άλλο. Συχνά τα παραπάνω έργα συνδέονται με την διοργάνωση παγκόσμιων θεαμάτων, εκθέσεις EXPO, Ολυμπιακοί Αγώνες, Μουντιάλ (τοπικά στη Θεσσαλονίκη έχουμε Multiplex, Carrefour, Mediterenean Cosmos, City Gate, κτλ).
Ρεύμα αντίδρασης/εξεγερσεις
Προβάλλει ήδη ένα μεγάλο ρεύμα κριτικής αντίδρασης απέναντι σ’ αυτό το φαινόμενο της ασύμμετρης νεοφιλελεύθερης πόλης, η οποία αναπτύσσεται με διπλή ταχύτητα, πάνω στο δίπολο φτώχειας και πλούτου, και δεν αφορά μόνο τον «Τρίτο Κόσμο».
Στη Δύση όπου οι κοινωνίες δέχονται επίσης τις σκληρές συνέπειες της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής επίθεσης πολλαπλασιάζονται τα έργα που αμφισβητούνται. (οπως για παραδειγμα η κατεδάφιση του σιδηροδρομικού σταθμού της Στουτγάρδης και η ανοικοδόμηση νέου, προκάλεσε την πτώση της κυβέρνησης στο κρατίδιο Βάδης-Βιτεμβέργης )
Ο επαναστατικός αναβρασμός που εκδηλώθηκε για πρώτη φορά στις μεγαλουπόλεις της λεγόμενης περιφέρειας πυροδοτήθηκε από μικρά αιτήματα που υπογραμμίζουν της σκληρότητα της υλικής καθημερινότητας, αλλά και την αντίθεση στη φαντασμαγορία της προόδου.
Στην Ταχρίρ ήταν η αύξηση των τιμών στα είδη πρώτης ανάγκης, στην Κωνσταντινούπολη η υπεράσπιση του πάρκου Γκεζί, στην Βραζιλία η αύξηση της τιμής των εισιτηρίων κτλ.Ο αγώνας για την πόλη μετατρέπεται σε συνιστώσα αιχμηρών πολιτικών αγώνων σε παγκόσμια κλίμακα. Ο δημόσιος χώρος γίνεται πεδίο σύγκρουσης δύο τάσεων. Η μία κινείται με τις αρχές της νεοφιλελεύθερης επεκτατικότητας και βλέπει το χώρο ιεραρχικό και πολωτικό, η άλλη διεκδικεί ένα δημοκρατικό και ισονομικό χώρο.
Απέναντι σε στρατηγικές σχεδιασμού που θέλουν να μεταμορφώσουν το πολύμορφο ανθρώπινο πλήθος σε «πειθαρχική» κοινωνία, αναπτύσσεται και μία νέα αστική κουλτούρα αστικής ανυπακοής.Η πόλη και τα αστικά χωρικά διαθέσιμα (πρώην στρατόπεδα, αεροδρόμια κτλ) μπορούν να γίνουν, ή είναι εν δυνάμει ένα ενεργό και ανεξάντλητο πεδίο δυνατοτήτων, απρόβλεπτων συμβάντων, η αυτοσχέδια θεατρική σκηνή των δυνητικών συναντήσεων με την ετερότητα, το ΑΛΛΟ.Αυτό εντάσσεται στην στρατηγική των αυτόνομων κινήσεων και δράσεων που ιδρύουν χώρους και χωροποιούν όνειρα μιας ανοικτής και ανεκτικής κοινωνίας των πολιτών, η οποία προσβλέπει στην αυτοδιαχείριση του αστικού περιβάλλοντος.
Για ολους τους παραπανω λογους η μετατροπη των στρατοπέδων του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης σε ελεύθερους, δημόσιους κοινόχρηστους χώρους υψηλού πρασίνου ειναι αναγκαια τοσο για την περιβαλλοντική αποκατάσταση οσο και την ποιότητα ζωής στην πόλη,διοτι μπορει να εξασφαλισει δημοσιους χωρους:
• Ανοιχτούς στην ελεύθερη έκφραση και δράση, σε τόπους άσκησης του δικαιώματος της συγκατοίκησης όλων χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς.
• Που θα διατηρήσουν την ιστορικότητα και την ταυτότητα του τόπου, ώστε οι χρήστες να μπορούν να ταυτιστούν με τον τόπο και να μην αισθάνονται «διερχόμενοι» όπως συμβαίνει σε ένα πολυκατάστημα ή Mall, αεροδρόμια, κτλ.
• Με προτεινόμενες δράσεις και χρήσεις που θα εμπλέκουν τους χρήστες και θα τους επιτρέπουν την συνδιαμόρφωση της ταυτότητας του χώρου.
• Που θα αποτρεπουν την μετατροπη τους σε θύλακα ελεγχομενης χρησης και δεν θα μειώνουν τα δικαίωμα στη πολη ολων των πολιτων.
Ένα Mall, γίνεται ένας χώρος κατανάλωσης, διέλευσης, ανωνυμίας, απόλυτης εξατομίκευσης.
Ένα πάρκο κοινό/ανοιχτό σε όλους δημιουργεί ένα πεδίο συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων και δράσεων.
*Η Σάσα Λαδά είναι ομότιμη καθηγήτρια αρχιτεκτονικής ΑΠΘ.
**Ομιλία της Σάσας Λαδά στην εκδήλωση του ΣΥΡΙΖΑ Α’ Θεσσαλονίκης «Τα στρατόπεδα της Θεσσαλονίκης αδιαπραγμάτευτη ζωτική ανάγκη Πρασίνου για την περιβαλλοντική αποκατάσταση της πόλης». Το άρθρο δημοσιεύεται στην Κυριακάτικη Εποχή.