Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
Στις 19.10.1925 θα γίνουν εκτεταμένες συγκρούσεις στο κέντρο της πόλης μεταξύ αστυνομικών και στρατιωτικών δυνάμεων αφενός και ανέργων εργατών κι εργατριών που θα χαρακτηριστούν στα δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής είτε ως «ένοπλος στάσις των καπνεργατών»,[1] είτε ως «εργατική εξέγερσις εκ της ανεργίας και της πείνης».[2]
Είναι γνωστό ότι σ’ όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου τα καπνεργατικά σωματεία αποτελούσαν την πρωτοπορία, θα λέγαμε, του προλεταριάτου στη Θεσσαλονίκη, αλλά και γενικά τη Βόρεια Ελλάδα (άλλωστε στην Αθήνα σχεδόν δεν υπήρχαν καπνεργοστάσια, και γενικά στην παλιά Ελλάδα επεξεργασία καπνών γινόταν μαζικά σε δυο-τρεις πόλεις). Ο Φουνταντόπουλος (που έχει κάνει μια εξαιρετική δουλειά για το εργατικό κίνημα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου) χαρακτηρίζει την τριετία 1924-1926 ως περίοδο «κλεφτοπολέμου μεταξύ καπνεργατών και καπνεμπόρων», καθώς δεν έγιναν απεργίες αλλά πολλές συγκεντρώσεις ενώ οι καπνέμποροι «έκλειναν ή απειλούσαν ότι θα κλείσουν τα καταστήματά τους». Μάλιστα, στα 1925 οι εργοδότες κέρδισαν μια σημαντική νίκη με την κατάργηση του Ν. 2932/1922 που επέβαλε «την πολυτελή επεξεργασία των καπνών». Σύμφωνα με τον νέο νόμο οι έμποροι μπορούσαν και να απλοποιήσουν την επεξεργασία και να εξαγάγουν ανεπεξέργαστα καπνά.[3]
Βέβαια, «τρώγοντας έρχεται η όρεξη» κι έτσι οι καπνέμποροι θέλησαν να προχωρήσουν ένα βήμα παραπέρα επιβάλλοντας ειδικά δελτία ταυτότητας (βιβλιάρια εργασίας), τα οποία θα επέτρεπαν στους κατόχους τους –και μόνο– να εργάζονται στα καπνομάγαζα. Και ποιος φορέας θα εξέδιδε αυτά τα ζωτικής σημασίας έγγραφα; Η Ασφάλεια! Ουσιαστικά πρόκειται για μια πρώιμη προσπάθεια επιβολής πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι τα γεγονότα εξελίσσονται στη διάρκεια του δικτατορικού καθεστώτος του στρατηγού Πάγκαλου.
Εκείνη τη στιγμή στον χώρο της επεξεργασίας καπνών δραστηριοποιούνταν τέσσερα σωματεία με διαφορετική ιδεολογική κατεύθυνση και οργανωτική δύναμη. Παλιότερη (και μάλλον ισχυρότερη αφού είχε περίπου 2.500 μέλη) ήταν η Διεθνής Καπνεργατική Ένωσις (ΔΚΕ), που είχε δημιουργηθεί το 1920 από τη συγχώνευση του (εβραϊκού) Διεθνούς Συνδικάτου Καπνεργατών και του (ελληνικού) Σωματείου Καπνεργατών Θεσσαλονίκης «Η Πρόοδος», και βρισκόταν υπό την επιρροή του ΣΕΚΕ και κατόπιν του ΚΚΕ. Χρονολογικά ακολουθούσαν το Εθνικό Καπνεργατικό Σωματείο «Εργασία» (1922), που όμως δεν αναφέρεται πουθενά στα γεγονότα του 1925 (δυο χρόνια, όμως, νωρίτερα δημοσίευμα αναφέρει πως τα μέλη του ήταν μόνον 35)· το Ανεξάρτητο Καπνεργατικό Σωματείο Παλαιών Τεχνιτών «Αναγέννησις» (1924)· και το Συντηρητικό Σωματείο Παλαιών Τεχνιτών, που είχε μόλις δημιουργηθεί κι «ήταν η τελευταία προσπάθεια των εμπόρων να διασπάσουν το συνδικαλιστικό μέτωπο των εργατών».[4]
Αυτό το τελευταίο, μάλιστα, σωματείο ενέκρινε την έκδοση των ειδικών δελτίων ταυτότητας κάτι που –απρόσμενα μάλλον γι’ αυτούς που είχαν την ιδέα να το δημιουργήσουν– προκάλεσε την αντίδραση και μελών του. Έτσι, με δημόσια δήλωσή τους στις 17.10.1925, 28 «μέλη του Συντηρητικού Καπνεμπορικού Σωματείου παλαιών τεχνιτών», τονίζουν, «ότι η παρά της Διοικήσεως του Σωματείου μας ληφθείσα απόφασις όπως εφοδιασθώμεν με δελτία ταυτότητος παρά της Αστυνομίας ουδόλως ανταποκρίνονται (sic) προς την επιθυμίαν των μελών και ότι αυτοί μόνον των εαυτόν των προεξοφλούν, οίτινες αυτοδιορισθέντες ως Σύμβουλοι, Πρόεδροι και Γραμματείς επιζητούν δια του τρόπου αυτού να μας παραδώσουν ως ανδράποδα εις τας ορέξεις του καπνικού Κεφαλαίου».[5] Αν υποθέσουμε ότι ο συνολικός αριθμός των μελών αυτού του σωματείου δεν ξεπερνούσε τις μερικές δεκάδες (αφού ήταν και το πιο πρόσφατα δημιουργημένο, το πιο πολιτικά χρωματισμένο ως προς τον τίτλο, κι απ’ ότι φαίνεται από τη χρήση του όρου «παλαίοι τεχνίτες», ήταν μάλλον διάσπαση της «Αναγεννήσεως»), τότε ο αριθμός των υπογραφών δεν αποτελούσε διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό τους.
Τώρα αν συντηρητικοί καπνεργάτες χρησιμοποιούσαν την παραπάνω ορολογία μπορούμε να φανταστούμε ποιες ήταν οι διαθέσεις των υπόλοιπων εργαζομένων στον κλάδο. Το Σάββατο 17.10 ο Καπνεμπορικός Σύλλογος τοιχοκολλεί ανακοίνωση «δια της οποίας οποίας ειδοποιούνται οι καπνεργάτες όπως μεταβώσι εις το Τμήμα Ασφαλείας και εφοδιασθώσι με δελτία ταυτότητος. Εν εναντία περιπτώσει, λέγει το ανακοινωθέν, δεν θα γίνωνται δεκτοί οι εργάται εις τα καταστήματά των». Παράλληλα ο ανθυπομοίραρχος Τσιγδινός (ανθυπασπιστή Τσιβδινό, τον αναφέρει ανακοίνωση της ΔΚΕ) περιόδευσε τα καπνομάγαζα για να ανακοινώσει και προφορικά τη σχετική απειλητική διαταγή. «Όλοι οι εργάται ανεξαρτήτως αποχρώσεων διατελούν ανάστατοι και είνε αποφασισμένοι να μη ανεχθούν την εφαρμογή του μέτρου τούτου», ενώ ακόμα και οι «καπνέμποροι προσπάθησαν να τους καθησυχάσουν, υποσχεθέντες ότι θα ενεργήσωσιν όπως αναβληθή επί τινας ημέρας, ενώ άλλοι διεβεβαίουν τους εργάτας ότι δεν θα ανεχθώσιν ούτε η Αστυνομία ούτε ο [Καπνεμπορικός] Σύλλογος να επεμβαίνωσιν εις τα εσωτερικά της επεξεργασίας», συμπληρώνει το ρεπορτάζ του «Φωτός». Την ίδια ημέρα πραγματοποιήθηκε κοινή συνεδρίαση των διοικητικών συμβουλίων της Διεθνούς και του Ανεξαρτήτου (ή Ανεξαρτήτων), όπως συνήθως αποκαλούν τα δημοσιεύματα την «Αναγέννηση», που αποφάσισαν κοινή δράση εναντίον του δελτίου και συγκάλεσαν γενική συνέλευση για την επόμενη μέρα. Παράλληλα η Καπνεργατική Ομοσπονδία Ελλάδος (ΚΟΕ) «απέστειλε τηλεγραφικήν διαμαρτυρίαν […] εις την Κυβέρνησιν και εις την Γεν. Συνομοσπονδίαν».[6]
Η Διεθνής Καπνεργατική Ένωση, ειδικότερα, έβγαλε ανακοινωθέν που δήλωνε πως «η διαταγή όμως αύτη ως αντιβαίνουσαν προς την ισχύουσαν Νομοθεσίαν την προστατεύουσαν εργασίαν και εργάτας και ως αντιστρατευομένη προς τας θεμελιώδεις διατάξεις του ισχύοντος πολιτεύματος τυγχάνει τόσον αυτή όσον και τα χρησιμοποιηθησόμενα προς πραγματοποίησιν της μέτρα, παράνομος. Δια τούτο καθιστώμεν υπεύθυνον την Δ/σιν Αστυνομίας και τον Καπνεμπορικόν Σύλλογον δι’ όσα θέλουσιν συμβή εις περίπτωσιν χρησιμοποιήσεως βίας ή οπωσδήποτε επιδιώξεως εφαρμογής της προς παραβίασιν του απαραβιάστου της ελευθερίας εργασίας και της στερρήσεως του άρτου των οικογενειαρχών καπνεργατών οίτινες εις την περίπτωσιν αυτήν είνε αναγκασμένοι να αμυνθώσι της εργασίας και της ζωής των».[7]
Αυτό το κλίμα επεκράτησε στη συνέλευση που έγινε την Κυριακή 18 Οκτωβρίου στον κινηματογράφο «Σπλέντιτ» (που βρισκόταν στην αρχή των οδών Λαγκαδά και Ειρήνης, στην πλατεία Βαρδαρίου, κι οποίος αργότερα μετονομάστηκε σε «Ίλιον»,[8] στη θέση του σήμερα βρίσκεται ένα από τα γνωστά θηριώδη γυάλινα κτίρια που «κοσμούν» την πλατεία). Στη συνέλευση μίλησαν αρκετοί συνδικαλιστές καπνεργάτες, κάποιοι από τους οποίους έπαιξαν ρόλο και στις μετέπειτα εξελίξεις στον κλάδο. Ήταν, με αλφαβητική σειρά, οι: Αριστ. Δημητράτος (που ξεκίνησε από το ΣΕΚΕ, για να μετεξελιχθεί σε μεγαλοπαράγοντα του συνδικαλισμού, κατόπιν μόνιμο μέλος των διορισμένων διοικήσεων της ΓΣΕΕ και υφυπουργός Εργασίας στο καθεστώς Μεταξά), Δημοσθ. Ευαγγελίδης (μέλος της ε.ε. της ΚΟΕ), Κάλφογλου (από την «Αναγέννηση», μετέπειτα γεν. γραμματέας του ενιαίου σωματείου «Πρόοδος»), Μερκάτης, Πέτρος Μιχαηλίδης (γραμματέας της ΔΚΕ), Μορφίδης (ένας από τους ηγέτες της συντηρητικής τάσης στην «Πρόοδο», μαζί με τους Δημητράτο και Κάλφογλου), Μπάκας (γραμματέας της «Αναγεννήσεως»), Μπατάκας (μέλος του Συντηρητικού Καπνεργατικού Σωματείου, που η υπογραφή του δεν περιλαμβανόταν μεταξύ των 28 της δήλωσης που αναφέρουμε παραπάνω), Ντόμπρος, Παπαδημητρίου, Παπαοικονόμου, Θεόδ. Σαπουντζής (επίσης μέλος της ε.ε. της ΚΟΕ και προεδρεύων της συνέλευσης), Λ. Φωτόπουλος (μέλος της διοίκησης της ΔΚΕ) και Χατζηαποστόλου (μέλος της διοίκησης της «Αναγέννησης», που όμως κατόπιν ανήκε στην κομμουνιστική τάση του ενιαίου σωματείου). Στο ψήφισμά της η συνέλευση αποφάσιζε «να καταγγείλη την ανωτέρω σκανδαλώδη διαταγήν της Αστυνομικής Διευθύνσεως εις τον λαόν της Θεσσαλονίκης την Γενικήν Διοίκησιν και την Κυβέρνησιν» και «να υποβάλη μήνυσιν εναντίον του κ. Αστυνομικού Διευθυντού και να διακόψη κάθε επαφήν μετά της Αστυνομικής Διευθύνσεως εις ένδειξιν διαμαρτυρίας μέχρι ανακλήσεως της διαταγής», ζητούσε –πέρα από την ακύρωση της διαταγής για τα δελτία– «την άμεσον κυβερνητικήν επέμβασιν δια την λήξιν της τεχνιτής αεργίας και την άμεσον οικονομικήν ενίσχυσιν των αέργων», ενώ τέλος εξουσιοδοτούσε τα δ.σ. της ΔΚΕ και της «Αναγεννήσεως» να επιδόσουν το ψήφισμα, να διαχειριστούν «εν λευκώ» τα εργατικά ζητήματα αλλά και «να προκαλέσουν σύσκεψιν επί του τεχνικού μέρους της ενώσεως των δύο Σωματείων».[9]
Το σκηνικό της σύγκρουσης είχε στηθεί κι αυτή έλαβε χώρα την επόμενη μέρα, Δευτέρα 19.10, έξω από το καπνομάγαζο της αμερικανικής εταιρίας «Γκαίρυ Τομπάκο Κόμπανυ» στην οδό Συγγρού (τα δημοσιεύματα του Τύπου αναφέρουν ότι ο τόπος των επεισοδίων βρισκόταν κοντά στο Διοικήτηριο, άρα το συγκεκριμένο εργοστάσιο πρέπει να βρισκόταν προς το τέλος της οδού στην περιοχή της συναγωγής Μοναστηριωτών). Το καπνομάγαζο ξανάνοιγε εκείνη τη μέρα μετά από κάποιο διάστημα κι αφού είχε προσπαθήσει ανεπιτυχώς να έρθει σε συνεννόηση με τα δυο βασικά καπνεργατικά σωματεία, προτίμησε τις ατομικές ειδοποιήσεις, ενώ έθετε ως προϋπόθεση την κατοχή του ειδικού δελτίου ταυτότητας που εξέδιδε η Ασφάλεια. Από τα χαράματα εκατοντάδες άνεργοι (πάνω από δυο χιλιάδες σύμφωνα με τον Τύπο, αν και κατά τις ανακοινώσεις των σωματείων τόσοι έγιναν όταν άρχισαν να πέφτουν οι πυροβολισμοί και πήγαν κι άλλοι εργάτες για συμπαράσταση),[10] ήταν έξω από το εργοστάσιο το οποίο φύλασσαν δυνάμεις της αστυνομίας και του στρατού (για την ακρίβεια των Ταγμάτων Δημοκρατικής Φρουράς, που δεν αποτελούνταν από κληρωτούς αλλά από μισθοφόρους, ήταν γνωστοί για τραμπουκισμούς[11] και στη διάρκεια του καθεστώτος Πάγκαλου αποτελούσαν ένα είδος πραιτωριανών του δικτάτορα) μαζί με υδραντλίες.
Τα πνεύματα οξύνθηκαν όταν εμφανίστηκε ένα μέλος του Συντηρητικού Σωματείου, ονόματι Καραμπέτης, που επέδειξε το δελτίο ταυτότητας στη φρουρά η οποία του επέτρεψε να μπει «όπως αναλάβη εργασίαν». Στις οργισμένες αντιδράσεις των συγκεντρωμένων απάντησε με ιλαροτραγικό λογύδριο ο επικεφαλής της φρουράς του εργοστασίου, διοικητής του Τμήματος Ασφαλείας, Σηφάκης. «Δύνασθε όλοι, είπεν, αν είσθε γνήσιοι καπνεργάται να εφοδιασθήτε με δελτία ταυτότητος, ερχόμενοι εις το τμήμα Ασφαλείας, το οποίον έχει μίαν και μοναδικήν φροντίδα. Να πατάξη την αεργίαν. Τόρα διαλυθήτε ησύχως, σας παρακαλώ, διότι θα αναγκασθώμεν να μετέλθωμαν βίαια μέτρα».[12] Ώστε μοναδική φροντίδα της Ασφάλειας ήταν η καταπολέμηση της ανεργίας κι όχι του εγκλήματος! Πώς δεν τόχουν σκεφτεί αυτό ακόμα οι μνημονιακοί, στα πλαίσια μάλιστα του περιορισμού του αριθμού των δημοσίων υπηρεσιών; Να σημειώσουμε ότι το απόσπασμα είναι δημοσιευμένο στις δυο φιλοπαγκαλικές εφημερίδες «Μακεδονικά Νέα» και «Νέα Αλήθεια» που επί δυο μέρες δημοσίευαν γι’ αυτό το θέμα πανομοιότυπα (μέχρι τελείας, ακόμη και με τα ορθογραφικά λάθη όπως το «Τόρα») ρεπορτάζ.
Σύμφωνα με τη συνέχεια του ίδιου ρεπορτάζ «αι μάζαι των διαδηλωτών […] ήρχισαν απωθούντες την φρουράν, ήτις εξυβρίζετο δια χυδαιοτάτων φράσεων και παρά των καπνεργατριών ακόμη». Τότε ο Σηφάκης διάταξε τις μάνικες να καταβρέξουν τους διαδηλωτές από την πλευρά των οποίων άρχισαν να εκσφενδονίζονται πέτρες αλλά και να πέφτουν πυροβολισμοί, οπότε η φουρά με εφ’ όπλου λόγχη και πυροβολώντας (στον αέρα αυτή) προχώρησε στη διάλυση του πλήθους. Στα copy-paste μάλιστα δημοσιεύματα καταγράφονται και κινηματογραφικές σκηνές (μάλλον γουέστερν). Έτσι ο λοχίας «Ιωαννίδης στραφείς ευρέθη αντιμέτωπος προ ενός μαινομένου καπνεργάτου, όστις με αστραπιαίαν ταχύτητα εξεκένωσε κατ’ αυτού τας 7 σφαίρας του περιστρόφου του. Ο Ιωαννίδης πληγείς σοβαρώς εις την δεξιάν χείρα κατέπεσεν αναίσθητος».[13] Επτά σφαίρες από κοντά και τραυματίστηκε –έστω σοβαρά– μόνο στο δεξί χέρι; Αυτός ο μαγικός αριθμός επαναλαμβάνεται στο «Φως» αλλά με άλλον πρωταγωνιστή. «Ο χωροφύλαξ Σόκκαλης [ή Σοκκόλης] επτάκις πυροβολείται παρά καπνεργάτου αλλά χάρις εις τους ελιγμούς που έκαμε σώζεται ως εκ θαύματος».[14]
Στα, διαφορετικά μεταξύ τους, ρεπορτάζ της «Μακεδονίας» και του «Φωτός» η ένταση κορυφώθηκε πράγματι με την εμφάνιση του «κίτρινου» με το σχετικό δελτίο, οπότε άρχισε η ρίψη νερού κι ακούστηκαν οι πρώτοι πυροβολισμοί από καπνεργάτες κατά το «Φως», από κάποιους αξιωματικούς αρχικά και στη συνέχεια από όλη τη φρουρά, κατά τη «Μακεδονία».[15] Σύμφωνα με ανακοίνωση των καπνεργατικών σωματείων πρώτοι πυροβόλησαν ο μοίραρχος Κανδυλάκης, ένας άλλος αξιωματικός της χωροφυλακής κι ο Σηφάκης, ενώ «ταυτοχρόνως χαφιέδες του Τμήματος Ασφαλείας διεσπαρμένοι μεταξύ των εργατών εξεκένουν τα περίστροφά των ομού μετά των ανδρών των περιπόλων οίτινες ετυφέκιζαν».[16] Κι ενώ και οι τέσσερις εφημερίδες που διαβάσαμε κάνουν λόγο για χρήση περιστρόφων από την πλευρά των διαδηλωτών και μάλιστα για συλλήψεις κάποιων με τα όπλα στα χέρια, η ΔΚΕ επιμένει ότι οι εργάτες ούτε πυροβόλησαν ούτε είχαν καν όπλα κι επικαλείται ότι παρά τις συλλήψεις «εις ουδενός χέρια κατεσχέθη άλλο τι ειμή τα δυο των χέρια από τα οποία ματαίως περιμένουν τώρα τα τέκνα των και αι οικογένειαί των τον επιούσιον».[17]
Σε κάθε περίπτωση, ακολουθεί πανδαιμόνιο, τραυματισμοί, διάλυση των συγκεντρωμένων, καταδίωξή τους και συλλήψεις. «Οι εργάται διασκορπισθέντες και ιδίως αι γυναίκες έτρεχον προς την Πλατείαν Εμπορίου καταδιωκόμενοι παρά των στρατιωτών και πυροβολούμενοι […] Εις χωροφύλαξ καταλαβών θέσιν όπισθεν ενός τηλεγραφικού στύλου πυροβολεί συνεχώς και με πείσμα κατά τεσσάρων εργατών οι οποίοι δια να σωθούν αναμιγνύονται με ομάδας πολιτών. Ο χωροφύλαξ εκλαβών όλον τον κόσμον ως εργάτας επυροβολούσε και παρ’ ολίγον να φονεύση τον δικηγόρον κ. Γεωργίου […] Μερικοί των καπνεργατών μετά την διάλυσίν των ετράπησαν δια διαφόρων παρόδων προς το Διοικητήριον. Αλλ’ εκεί ευρέθησαν προ ισχυράς στρατιωτικής δυνάμεως και ηναγκάσθησαν να υποχωρήσουν».[18]
Ως προς τις συλλήψεις, στα δημοσιεύματα των δυο φιλοκυβερνητικών εφημερίδων διαβάζουμε: «Τα αστυνομικά όργανα ενηργήσαντα συντόμως συνέλαβαν ως πρωταίτιους 41 καπνεργάτας και 9 καπνεργατρίας, απέστειλαν δε πάντας αμέσως και άνευ ουδεμιάς προδιαδικασίας εις τας φυλακάς του Επταπυργίου. Επ’ αυτών κατεσχέθησαν διάφορα ενοχοποιητικά έγγραφα, κομμουνιστικαί προκηρύξεις κ.λ.π. […] οι συλληφθέντες θα παραπεμφθούν εις το στρατοδικείον επί ενόπλω στάσει, ήτοι επί αδικήματι δια το οποίον επιβάλλεται η αυστηρωτέρα των ποινών».[19] Δηλαδή, τελικά η ίδια η αστυνομία (από την οποία, προφανώς, προήλθε το δημοσίευμα) παραδέχεται ότι το μόνο ενοχοποιητικό που βρέθηκε πάνω στους συλληφθέντες ήταν έγγραφα. Πού χάθηκαν αλήθεια τα τόσα ρεβόλβερ, που το ίδιο δημοσίευμα αναφέρει συνεχώς προηγουμένως; Τελικά μόνο τα «Μακεδονικά Νέα», την επομένη, θα αναφερθούν την επομένη σε δύο άτομα, «εις χείρας των οποίων κατεσχέθησαν και ρεβόλβερ».[20] Να σημειώσουμε ότι ο αριθμός των συλληφθέντων συμπίπτει με τον αριθμό των εργαζομένων που ζητούσε να προσλάβει η συγκεκριμένη εταιρία εκείνη τη μέρα. Επιπλέον, «ο Αστυνομικός Δι)ντής κ. Μερεντίτης διέταξε τον Διοικητή του Τμήματος Ασφαλείας κ. Σηφάκην όπως προβή εις την σύλληψιν όλων των ομιλησάντων εις την χθεσινήν καπνεργατικήν συγκέντρωσιν καθόσον αυτούς βαρύνει η κατηγορία της ηθικής αυτουργίας».[21]
Οι Αρχές θέλοντας να στήσουν το σενάριο της κομμουνιστικής συνωμοσίας για την ανατροπή του καθεστώτος, χρησιμοποιούν ως βασικό μάρτυρα έναν δεκαπεντάχρονο. «Μεταξύ των συλληφθέντων είνε και ο άλλοτε προστατευόμενος του κομμουνιστού Τζώνη δεκαπενταετής Ζαφείριος Παΐδης, όστις κατέδωσεν ότι οι ηγήτορες του κομμουνισμού εφαρμόζοντες κατά γράμμα οδηγίας της Κομμουνιστικής προπαγάνδας προυτίθετο να φθάσουν και μέχρι της δολοφονίας ακόμη καπνεμπόρων, όπως ούτω επιτύχουν δια της τρομοκρατίας την ικανοποίησιν των απόψεών των».[22] Το «Φως», μάλιστα, εξασφαλίζει και δηλώσεις του μικρού «ήρωα» της υπόθεσης: «Προχθές στας 5 η ώρα πήγα στο Εργατικό Κέντρο όπου στο τζαμωτόν γραφείον αντελήφθην τους Κουρτίδην, Φωτόπουλον και δύο αγνώστους, τον ένα με ρεμπούμπλικα και τον άλλον με τραγιάσκαν, να συζητούν και να λέγουν ότι πρέπει με κάθε θυσία να σπάσουνε τα εργοστάσια και να μπουν μέσα. Αυτοί επίσης έλεγαν ότι αν η δουλειά εύρισκε την άρνησι των διευθυντών των εργοστασίων δεν θα ήταν και τόσο δύσκολο να τους σκοτώσουν την ώρα της συμπλοκής που ίσως θα γινότανε».[23] Εδώ οι περιγραφές κινούνται, πλέον, στην περιοχή του φιλμ νουάρ.
Ο σχολιασμός των γεγονότων από τις εφημερίδες είναι εύκολο να συνδυαστεί με αντίστοιχες πολιτικές τάσεις, καθώς, πέρα από τη γνωστή –γενικά– τοποθέτηση των εφημερίδων βρισκόμαστε στην τελευταία εβδομάδα πριν τις δημοτικές εκλογές και κάθε φύλλο εκφράζει με έμφαση την προτίμησή του υπέρ συγκεκριμένου υποψηφίου. «Αι χθεσιναί αιματηραί σκηναί οφείλουν να διδάξουν τον θερμόαιμον εργατικόν κόσμον ότι απηνεί δεν ειμπορεί να τα βάλη με την εξουσίαν και ότι εν τη διεκδικήσει των δικαίων του οφείλει να επιδεικνύη μετριοπάθειαν φρόνησιν και προ παντός σεβασμόν προς τους κείμενους νόμους και την δημόσιαν τάξιν. Είναι βεβαίως λυπηρά τα όσα συνέβησαν, δυστυχώς όμως αι συμπάθειαι του κόσμου δεν ημπορούν να στραφούν προς τους εργάτες, εφ’ όσον αυτοί πρώτοι ήρξαντο χειρών αδίκως»,[24] γράφει η «Νέα Αλήθεια», που όπως και τα «Μακεδονικά Νέα», υποστήριζε για δήμαρχο τον εκλεκτό του Θ. Πάγκαλου Κωνσταντίνο Αγγελάκη. Έτσι άλλωστε εξηγείται και η απόλυτη ταύτιση των σχετικών «ρεπορτάζ» των δύο εφημερίδων.
Το φιλοβασιλικό «Φως», υποστήριζε τον αντιβενιζελικό Κωνσταντίνο Ζήση κι είχε μια πιο μετριοπαθή θέση. «Η αεργία υπήρξε πάντοτε κακός σύμβουλος. Οι δε πεινόμενοι σήμερον καπνεργάται ελλείψει εργασίας, υποκινούμενοι πιθανώς και υπό των διαφόρων υπόπτων στοιχείων των εχόντων κάθε συμφέρον όπως δημιουργούν τοιούτου είδους σκηνάς, είναι πιθανόν να παρασυρθούν εις πράξεις και να προβούν εις απενενοημένα διαβήματα τα οποία υπαγορεύει πάντοτε η απελπισία και η πείνα. Καυτηριάζομεν τας εναντίον των οργάνων της εξουσίας εκνόμους ενεργείας των καπνεργατών διότι ουδείς δύναται να θέση εαυτόν υπεράνω των νόμων, δεν δυνάμεθα όμως ειμή να αποδώσωμεν εξ ίσου ευθύνην και εις εκείνους οίτινες δημιουργούν καθημερινώς νέας εκατοντάδας αέργων χωρίς προς τούτο να υπάρχη αποχρών λόγος».[25] Πάντως, από τις τέσσερις εφημερίδες που διαβάσαμε, το «Φως» είχε το πιο πλούσιο ρεπορτάζ σχετικά με τα γεγονότα.
«Είναι άξιαι στιγματισμού αι χθεσιναί στασιαστικαί σκηναί. Αλλά οι εργάται ωδηγήθησαν εις ταύτας χάρις εις ξένας υπούλους εισηγήσεις, ή μήπως είχε φθάσει ο κόμβος στο χτένι, και η απόγνωσις τους έφερεν αντιμετώπους του Κράτους: Εάν συμβαίνη το δεύτερον, όπως άφινον αι κραυγαί, ιδίως των γυναικών, να διαφαίνεται, τότε ασφαλώς η θέσις των εργατών ελαφρύνεται κατά πολύ. Διότι εξαναγκασμός εις τον δια πείνης θάνατον δικαιολογεί κατά τι και τα έσχατα μέσα»,[26] είναι το πρώτο σχόλιο της «Μακεδονίας», που θα γίνει πιο φιλεργατική την επομένη: «Ερρίφθησαν αθρόοι οι λίθοι του αναθέματος κατά των καπνεργατών. Και όμως πριν ή αποδειχθή ότι αι προχθεσιναί σκηναί ενηργήθησαν κατόπιν ξένων υποδείξεων, ημείς θα πιστεύωμεν ότι ήσαν εργατική εξέγερσις εκ της ανεργίας και της πείνης. Και ως μίαν κατάστασιν ανάγκης, δεν δυνάμεθα, παρά να μη την κατακρίνωμεν».[27] Η εφημερίδα στις δημοτικές εκλογές υποστήριζε τον Πέτρο Συνδίκα, αντιμοναρχικό και αντιπαγκαλικό, τον οποίο στήριζε και ο Αλ. Παπαναστασίου. Άλλωστε, όπως αναφέρει άλλο δημοσίευμά της, «ο ενταύθα ευρισκόμενος ηγέτης της Δ. Ενώσεως, εις ον εγνώσθησαν αι σκηναί εξέφρασε την λύπην του και εχαρακτήρισε την ανάμιξιν της αστυνομίας εις τον καθορισμόν του δελτίου ως αυθαίρετον».[28]
Εκεί άλλωστε ήταν και η ουσία της υπόθεσης. Ο ίδιος ο αστυνομικός διευθυντής Μερεντίτης, δηλώνει την ημέρα των συγκρούσεων: «Από κοινού μετά του κ. Γενικού Διοικητού και επιτροπή καπνεργατών απεφασίσθη προς καιρού παρόντος και εμού η λήψις μέτρων δια την αεργίαν των καπνεργατών η δε πρότασις της εφαρμογής του δελτίου εις τους πράγματι καπνεργάτας εγένετο αποδεκτή. Δια του μέσου τούτου θα επροστατεύοντο οι πραγματικοί καπνεργάται και ουχί οι εκ διαφόρων μερών ερχόμενοι ενταύθα κομμουνισταί πράκτορες οίτινες δεν απέζων μόνον εκ του επαγγέλματος τούτου […] Δια της εισροής αυτής των ξένων ψευδοκαπνεργατών εδημιουργήθη το χάσμα της αεργίας το οποίον εξώργιζε δικαίως τους λοιπούς εργάτας οίτινες εν τούτοις δεν εμελέτησαν καλώς τα πράγματα. Δεν είδον που ήτο το συμφέρον των οι άνθρωποι αυτοί».[29] Ώστε οι εργάτες δεν ξέρουν το συμφέρον τους το οποίο γνωρίζει η αστυνομία. Όσο για την «επιτροπή καπνεργατών», παντού και πάντα υπάρχουν «πρόθυμοι» να πουλήσουν «εαυτούς και αλλήλους» για μια θέση, έστω και εργασίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι δύσκολο να υποθέσουμε ότι επρόκειτο για τη διοίκηση του Συντηρητικού Καπνεργατικού Σωματείου, την οποία δεν ακολουθούσαν ούτε τα μέλη του. Είναι εξαιρετικά πιθανό ότι οι διοικούντες αυτό το σωματείο συνδέονταν με το Εθνικό Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, επικεφαλής του οποίου ήταν ο παλιός καπνεργάτης Δ. Μπέσσας, γνωστός για τη δημιουργία εργοδοτικών σωματείων στον κλάδο της επεξεργασίας καπνού και τσιγάρων.[30] Στο Κέντρο αυτό ανήκε αρχικά το μικρό Εθνικό Καπνεργατικό Σωματείο «Εργασία», που όμως αποχώρησε το 1923, μόλις ένα χρόνο από την ίδρυσή του. Φαίνεται πως το Συντηρητικό ήταν η προσπάθεια να αντικατασταθεί αυτή η απώλεια. Έτσι, λοιπόν, μέσα στην αναταραχή έτρεξαν οι «κίτρινοι» εργατοπατέρες να ζητήσουν αντίτιμο των υπηρεσιών τους. «Τον Γεν. Διοικητήν κ. Παναγιωτόπουλον επεσκέφθη σήμερον επιτροπή του Εθνικού εργατικού Κέντρου και τον παρεκάλεσεν όπως διατάξη την αρμοδίαν υπηρεσίαν να εξεύρη το κατάλληλον οίκημα προς στέγασιν του Κέντρου. Ο κ. Γ. Διοικητής υπεσχέθη να μελετήση το ζήτημα».[31]
Με την πάροδο των ημερών εντείνονταν οι διαμαρτυρίες των καπνεργατικών συνδικάτων αλλά και της Καπνεργατικής Ομοσπονδίας και του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης (αντιπροσωπείες τους επισκέφθηκαν τον γενικό διοικητή) και της γενικής συνομοσπονδίας, ενώ τη συμπαράστασή τους δήλωναν και σωματεία άλλων πόλεων, όπως η Καπνεργατική Ένωσις Καβάλας.[32] Άρχισε, επίσης, η σταδιακή αποφυλάκιση των συλληφθέντων «στασιαστών» και εντός της εβδομάδος είχαν απολυθεί περίπου οι μισοί.[33] Παράλληλα πραγματοποιείται συνάντηση επιτροπών καπνεργατών και καπνεμπόρων που στη συνέχεια παρουσιάζονται «ενώπιον του αστυνομικού διευθυντού κ. Μερεντίτη» όπου και «προήλθον εις συνεννοήσεις δια την άρσιν των υφισταμένων διαφορών και κατέληξαν εις τελείαν συμφωνίαν για τα καπνεργατικά ζητήματα, των μεν καπνεργατών δηλωσάντων ότι θα αποβάλλουν εκ των σωματείων των τα ξένα προς το επάγγελμα στοιχεία, των δε καπνεμπόρων ότι θα προσλάβουν καπνεργάτες και θα μεταφέρουν καπνά, ούτως ώστε βαθμηδόν θα εκλείψη η αεργία. Κατόπιν της επελθούσης συμφωνίας καταργείται το επιβληθέν εις τους καπνεργάτας δελτίον εργασίας».[34] Η συμφωνία είναι κάπως θολή κι αόριστη, ενώ σε δημοσίευμα άλλης εφημερίδας αναφέρεται ότι «οι δε εργάται παρεδέχθησαν να εργασθούν πιστώς αποβάλλοντες τους κομμουνιστάς εκ του σωματείου των καθώς και πάντα άλλον μη έχοντα σχέσιν προς το επάγγελμά των».[35] Το μόνο ξεκάθαρο είναι πως αποτράπηκε η προσπάθεια επιβολής ειδικού δελτίου στους καπνεργάτες από την Ασφάλεια.
Τα γεγονότα αυτά είχαν όμως κι άλλες συνέπειες. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Πάγκαλος, με την επίδειξη πυγμής (στρατηγός ήταν άλλωστε) ήθελε να κερδίσει την εύνοια της κοινής γνώμης στο πρόσωπό του και υπέρ του υποψηφίου δημάρχου που υποστήριζε, αλλά μάλλον πέτυχε το αντίθετο. Κατά τον Χεκίμογλου η επίθεση της αστυνομίας στον εργατικό κόσμο οδήγησε στο να λάβουν οι δημοτικές εκλογές έντονα ταξικό χαρακτήρα, πράγμα που ευνόησε τον «εργατοπροσφυγικό» συνδυασμό και συνέβαλε στη νίκη του Μηνά Πατρικίου.[36] Μια άλλη σημαντική συνέπεια ήταν η, έστω και ολιγόμηνη, συνένωση και των τεσσάρων καπνεργατικών σωματείων σ’ ένα ενιαίο σωματείο με τον τίτλο «Πρόοδος», η οποία πραγματοποιήθηκε μέσα σε πανηγυρικό κλίμα τον Φεβρουάριο του 1926 και πάλι στον κινηματογράφο «Σπλέντιτ», όπως είχε ζητήσει η συνέλευση της 18ης Οκτωβρίου 1925.[37]
Παραπομπές:
[1] Μακεδονικά Νέα, 20.10.1925· Νέα Αλήθεια, 21.10.1925.
[2] Μακεδονία, 21.10.1925.
[3] Κώστας Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη (1908-1936): Ηθική οικονομία και συλλογική δράση στο Μεσοπόλεμο, Νεφέλη, Αθήνα 2006, σ. 220-221.
[4] Κ. Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη…, ό.π., σ. 340-342.
[5] Το Φως, 18.10.1925.
[6] Το Φως, 18.10.1925.
[7] Το Φως, 19.10.1925.
[8] Κώστας Τομανάς, Οι κινηματογράφοι της παλιάς Θεσσαλονίκης (1895-1944), Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 10.
[9] Το Φως, 19.10.1925· Κ. Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη…, ό.π., σ. 342.
[10] Μακεδονία, 21.10.1925.
[11] Βλ. σχετικά το σημείωμα: «”Δημοκρατικοί” τραμπούκοι: Δίκη μελών του Τάγματος Δημοκρατικής Φρουράς (1924)», http://www.alterthess.gr/content/afieroma-2012«dimokratikoi»-trampoykoi-diki-melon-toy-tagmatos-dimokratikis-froyras-1924.
[12] Μακεδονικά Νέα & Νέα Αλήθεια, 20.10.1925.
[13] Μακεδονικά Νέα & Νέα Αλήθεια, 20.10.1925.
[14] Το Φως, 20.10.1925.
[15] Μακεδονία & Το Φως, 20.10.1925.
[16] Μακεδονία, 20.10.1925.
[17] Μακεδονία, 21.10.1925.
[18] Μακεδονία, 20.10.1925.
[19] Μακεδονικά Νέα & Νέα Αλήθεια, 20.10.1925.
[20] Μακεδονικά Νέα, 21.10.1925.
[21] Μακεδονικά Νέα & Νέα Αλήθεια, 20.10.1925.
[22] Μακεδονικά Νέα 20.10.1925· Νέα Αλήθεια, 21.10.1925.
[23] Το Φως, 20.10.1925.
[24] Νέα Αλήθεια, 21.10.1925.
[25] Το Φως, 20.10.1925.
[26] Μακεδονία, 20.10.1925.
[27] Μακεδονία, 21.10.1925.
[28] Μακεδονία, 20.10.1925.
[29] Το Φως, 20.10.1925.
[30] Βλ. σχετικά: «Οι εργάτριες στο εργοστάσιο τσιγάρων “Σαλόνικα” κατεβαίνουν σε απεργία (1922)», http://www.alterthess.gr/content/afieroma-2012-oi-ergatries-sto-ergostasio-tsigaron-«salonika»-katebainoyn-se-apergia1922.
[31] Νέα Αλήθεια, 24.10.1925.
[32] Μακεδονία, 20.10.1925· Το Φως, 23 & 25.10.1925.
[33] Μακεδονία, 23.10.1925· Το Φως, 24.10.1925.
[34] Μακεδονικά Νέα, 24.10.1925.
[35] Το Φως, 24.10.1925.
[36] Ευάγγελος Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος και ο Μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 219.
[37] Κ. Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη…, ό.π., σ. 342.