Η «ι­δε­ο­λο­γι­κή η­γε­μο­νία της Αρι­στε­ράς» στην ε­πο­χή της κρί­σης.Της Μά­γδας Φυ­τι­λή

Η ι­στο­ρία της Με­τα­πο­λί­τευ­σης στην Ελλά­δα εί­ναι μια ι­στο­ρία δη­μο­κρα­τι­κών διεκ­δι­κή­σεων, πο­λι­τι­κής συμ­με­το­χής, κρά­τους πρό­νοιας και συν­δι­κα­λι­στι­κής δρα­στη­ριο­ποίη­σης. Εί­ναι ό­μως ε­πί­σης και η πε­ρίο­δος που άν­θι­σε το πε­λα­τεια­κό κρά­τος, η πο­λι­τι­κή δια­φθο­ρά, η κοι­νω­νι­κή ε­πα­νά­παυ­ση, οι με­γα­λό­στο­μες δια­κη­ρύ­ξεις και οι φρού­δες προσ­δο­κίες. Η ι­στο­ρία της εκ­κρε­μεί να γρα­φεί. Για αυ­τό και κά­θε α­πό­πει­ρα συλ­λή­βδην δια­γρα­φής της, πρέ­πει να ε­λέγ­χε­ται ως προς τις σκο­πι­μό­τη­τες και τα α­ντι­κεί­με­νά της. Στην πα­ρού­σα πο­λι­τι­κή συ­γκυ­ρία, η θεω­ρία «πε­ρί α­ρι­στε­ρής η­γε­μο­νίας» μοιά­ζει να ε­πα­νέρ­χε­ται α­κρι­βώς λό­γω της ε­πα­νό­δου ε­νός ε­ναλ­λα­κτι­κού ο­ρά­μα­τος α­πό μέ­ρους της Αρι­στε­ράς, που πα­ρά τις α­ντι­φά­σεις και τις α­ντι­θέ­σεις του, θέ­τει και πά­λι στο ε­πί­κε­ντρο της ελ­λη­νι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας αυ­τό που πα­ρα­δο­σια­κά ο­νο­μά­ζου­με πο­λι­τι­κή: την τέ­χνη της α­πό­φα­σης εν τω μέ­σω ε­νός α­νε­πί­κρι­του πε­δίου, στο ο­ποίο ό­λες οι ε­πι­λο­γές εί­ναι και πρέ­πει να εί­ναι α­νοι­κτές.

Η Με­τα­πο­λί­τευ­ση βρέ­θη­κε στο ε­πί­κε­ντρο των δη­μό­σιων συ­ζη­τή­σεων και α­ντι­πα­ρα­θέ­σεων α­πό τις α­παρ­χές της οι­κο­νο­μι­κής κρί­σης. Η Με­τα­πο­λί­τευ­ση και η πο­λι­τι­κή κουλ­τού­ρα που αυ­τή ε­ξέ­θρε­ψε θεω­ρή­θη­καν ως βα­σι­κές αι­τίες για τα δει­νά και τις πα­θο­γέ­νειες του ση­με­ρι­νού πο­λι­τι­κο-κοι­νω­νι­κού συ­στή­μα­τος. Η κρί­ση έ­φε­ρε στην ε­πι­φά­νεια προ­βλή­μα­τα που υ­πέ­βο­σκαν α­πό και­ρό, αλ­λά κρύ­βο­νταν ε­πι­με­λώς, και συ­νε­πώς ε­πέ­βα­λε ε­πι­τα­κτι­κά την α­νά­γκη μιας νέ­ας α­παρ­χής1. Τι ή­ταν ό­μως η Με­τα­πο­λί­τευ­ση; Και για­τί πρέ­πει σή­με­ρα να ε­ξα­λει­φθεί α­πό τη συλ­λο­γι­κή μνή­μη και να α­ντι­κα­τα­στα­θεί α­πό μια και­νού­ρια;

Έχει υ­πο­στη­ρι­χθεί ό­τι η με­τά­βα­ση στη δη­μο­κρα­τία τον Ιού­λιο του 1974 πα­ρου­σία­ζε ταυ­το­χρό­νως στοι­χεία ρή­ξης αλ­λά και συ­νέ­χειας με την προ­δι­κτα­το­ρι­κή Ελλά­δα. Η κα­τάρ­γη­ση της μο­ναρ­χίας, η νο­μι­μο­ποίη­ση του κομ­μου­νι­στι­κού κόμ­μα­τος και ο πε­ριο­ρι­σμός των ε­ξω­τε­ρι­κών πα­ρεμ­βά­σεων ο­δή­γη­σαν στην κα­θιέ­ρω­ση μιας α­κη­δευ­μό­νευ­της κοι­νο­βου­λευ­τι­κής δη­μο­κρα­τίας και τη δη­μιουρ­γία ε­νός αι­σθή­μα­τος κα­θο­λι­κής αλ­λα­γής. Ταυ­τό­χρο­να, ό­μως, η ση­μειο­λο­γία της συ­νέ­χειας δεν πε­ριο­ρι­ζό­ταν μό­νο στο γε­γο­νός ό­τι οι πρω­τα­γω­νι­στές της με­τά­βα­σης στη δη­μο­κρα­τία α­νή­καν στο προ­δι­κτα­το­ρι­κό πο­λι­τι­κό προ­σω­πι­κό, αλ­λά κα­θί­στα­το εμ­φα­νής α­κό­μη και στην ί­δια την ε­πι­λο­γή του ό­ρου Με­τα­πο­λί­τευ­ση. Οι λέ­ξεις έ­χουν τις δι­κές τους συν­δη­λώ­σεις και τη δι­κή τους πο­λι­τι­κή ι­στο­ρία. Σε α­ντί­θε­ση με άλ­λες χώ­ρες που έ­ζη­σαν α­ντί­στοι­χες δια­δι­κα­σίες «με­τά­βα­σης» α­πό τη δι­κτα­το­ρία στη δη­μο­κρα­τία, στην Ελλά­δα ε­πε­λέ­γη ο στιγ­μιαίος ό­ρος Με­τα­πο­λί­τευ­ση, πα­ρά ο διαρ­κής Με­τά­βα­ση2, προ­κει­μέ­νου να υ­πο­δη­λώ­σει τη στιγ­μιαία και οιο­νεί αυ­τό­μα­τη ε­πα­να­φο­ρά στη προ­δι­κτα­το­ρι­κή δη­μο­κρα­τι­κή νο­μι­μό­τη­τα, με­τα α­πό μια σύ­ντο­μη αυ­ταρ­χι­κή πα­ρέν­θε­ση. Όπως ση­μειώ­νει ο Η. Νι­κο­λα­κό­που­λος, «στον ε­πί­ση­μο πο­λι­τι­κό λό­γο, αυ­τό που γιορ­τά­ζε­ται στις 24 Ιου­λίου δεν εί­ναι η αρ­χή ε­νός νέ­ου δη­μο­κρα­τι­κού κα­θε­στώ­τος, αλ­λά η “α­πο­κα­τά­στα­ση” της δη­μο­κρα­τίας»3. Αντι­θέ­τως, ο ό­ρος Με­τά­βα­ση α­να­φέ­ρε­ται σε μια πο­λι­τεια­κή με­τα­βο­λή, στη διάρ­ρη­ξη του πα­λαιού και την ε­γκα­θί­δρυ­ση ε­νός νέ­ου πο­λι­τεύ­μα­τος, αλ­λά και στην α­παι­τού­με­νη διάρ­κεια για έ­ναν τέ­τοιο συ­νο­λι­κό με­τα­σχη­μα­τι­σμό.

Αέ­ναη Με­τα­πο­λί­τευ­ση

Το με­γα­λύ­τε­ρο ί­σως θεω­ρη­τι­κό πρό­βλη­μα με τον ό­ρο Με­τα­πο­λί­τευ­ση έ­γκει­ται στην αμ­φί­ση­μη χρή­ση και κα­τά­χρη­ση της έν­νοιας στον πο­λι­τι­κό λό­γο. Η Με­τα­πο­λί­τευ­ση πα­ρου­σιά­ζε­ται άλ­λο­τε σαν μια πο­λι­τεια­κή με­τα­βο­λή, άλ­λο­τε σαν μια με­τα­βα­τι­κή πε­ρίο­δος και συ­χνό­τε­ρα ως μια μα­κρά χρο­νι­κή πε­ρίο­δος με συ­γκε­κρι­μέ­να ι­στο­ρι­κά, πο­λι­τι­κά και πο­λι­τι­σμι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά. Μι­λώ­ντας, λοι­πόν, κα­νείς για τέ­λος θα πρέ­πει να προσ­διο­ρί­σει σε ποια Με­τα­πο­λί­τευ­ση α­να­φέ­ρε­ται. Το τέ­λος της Με­τα­πο­λί­τευ­σης, εν στε­νή εν­νοία, το τέ­λος δη­λα­δή της πο­λι­τεια­κής με­τα­βο­λής, μπο­ρεί να το­πο­θε­τη­θεί χρο­νι­κά στο 1975, με­τά το πέ­ρας του δη­μο­ψη­φί­σμα­τος για το πο­λι­τεια­κό ζή­τη­μα, τις πρώ­τες ε­λεύ­θε­ρες ε­κλο­γές και την α­να­θεώ­ρη­ση του Συ­ντάγ­μα­τος. Το τέ­λος, ό­μως, της Με­τα­πο­λί­τευ­σης, ως με­τα­βα­τι­κής πε­ριό­δου που θα ο­δη­γού­σε στην ε­δραίω­ση (consolidation) της δη­μο­κρα­τίας, μοιά­ζει να ε­πέρ­χε­ται το 1981, με την ε­πι­βε­βαιώ­ση της α­πρό­σκο­πτης ε­ναλ­λα­γής των πο­λι­τι­κών κομ­μά­των στην ε­ξου­σία. Ο ι­στο­ρι­κός συμ­βι­βα­σμός του 1989 θα α­πο­τε­λέ­σει έ­να α­κό­μη σταθ­μό στο μι­κρό αυ­τό ε­πι­κή­δειο χρο­νι­κό. Αν το κομ­μα­τι­κό σύ­στη­μα της δε­κα­ε­τίας του ’80 α­ντα­να­κλού­σε τις διαι­ρε­τι­κές το­μές της προ­δι­κτα­το­ρι­κής Ελλά­δας της δε­κα­ε­τίας του ’40 και του ’60, η συ­γκυ­βέρ­νη­ση Δε­ξιάς – Αρι­στε­ράς και η άρ­ση των συ­νε­πειών του Εμφυ­λίου Πο­λέ­μου, ο­δή­γη­σε στη θε­σμι­κή και πο­λι­τι­κή υ­πέρ­βα­ση των κλη­ρο­νο­μη­μέ­νων διαι­ρέ­σεων. Σε κά­θε πε­ρί­πτω­ση, α­πό τα μέ­σα της δε­κα­ε­τίας του ’90 θα ή­ταν αρ­κε­τά πα­ρά­ται­ρο να μι­λά­με για Με­τα­πο­λί­τευ­ση. Θα έ­πρε­πε ί­σως να μι­λά­με για την Γ’ Ελλη­νι­κή Δη­μο­κρα­τία4. Η δια­δι­κα­σία πο­λι­τεια­κής με­τα­βο­λής και η ε­δραίω­ση του δη­μο­κρα­τι­κού-κοι­νο­βου­λευ­τι­κού πο­λι­τεύ­μα­τος δεν θα μπο­ρού­σε άλ­λω­στε να συ­νε­χί­ζε­ται αέ­ναα στο χρό­νο.

Και ό­μως στη ση­με­ρι­νή Ελλά­δα της οι­κο­νο­μι­κής κρί­σης, οι δια­κη­ρύ­ξεις για την α­να­γκαιό­τη­τα ε­νός α­κό­μη τέ­λους της Με­τα­πο­λί­τευ­σης δεν στα­μα­τούν να κα­τα­κλύ­ζουν το δη­μό­σιο λό­γο. Το τέ­λος, ό­μως, αυ­τό δεν α­να­φέ­ρε­ται στη με­τά­βα­ση στη δη­μο­κρα­τι­κή ο­μα­λό­τη­τα, η ο­ποία έ­χει συ­ντε­λε­στεί ε­δώ και και­ρό, αλ­λά στην τρί­τη α­πό τις προ­α­να­φερ­θεί­σες ση­μα­σίες του ό­ρου, σε αυ­τό που θα μπο­ρού­σα­με να ο­νο­μά­σου­με «Με­τα­πο­λί­τευ­ση εν ευ­ρεία εν­νοία», νοού­με­νη ως μια ι­στο­ρι­κή πε­ρίο­δος με συ­γκε­κρι­μέ­να κοι­νω­νι­κά και πο­λι­τι­κά γνω­ρί­σμα­τα. Το τέ­λος αυ­τής της πε­ριό­δου, η ο­ποία μοιά­ζει να ευ­θύ­νε­ται για πολ­λά α­πό τα ση­με­ρι­νά δει­νά της χώ­ρας, κρί­νε­ται α­να­γκαίο, προ­κει­μέ­νου να πραγ­μα­το­ποιη­θεί μια νέα αρ­χή. Στις 28 Φε­βρουα­ρίου του 2012, ο πρό­ε­δρος της Νέ­ας Δη­μο­κρα­τίας –και με­τέ­πει­τα πρω­θυ­πουρ­γός της Ελλά­δας– Αντώ­νης Σα­μα­ράς δή­λω­νε α­πό το βή­μα της Ελλη­νι­κής Βου­λής: «Αφή­νου­με πί­σω τη χει­ρό­τε­ρη ε­πο­χή που γνώ­ρι­σε η Ελλά­δα τις τε­λευ­ταίες δε­κα­ε­τίες. Και α­νοί­γου­με το δρό­μο για τη νέα Με­τα­πο­λί­τευ­ση, που τό­σο έ­χει α­νά­γκη ο τό­πος!»5.

Η «μαύ­ρη σε­λί­δα» της ι­στο­ρίας

Ποια ή­ταν, ό­μως, ε­κεί­να τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά που κα­θι­στούν την Με­τα­πο­λί­τευ­ση εν ευ­ρεία εν­νοία τη «χει­ρό­τε­ρη ε­πο­χή που γνώ­ρι­σε η Ελλά­δα»; Η Με­τα­πο­λί­τευ­ση εί­θι­σται να πα­ρου­σιά­ζε­ται στις μέ­ρες μας σαν μια ε­πο­χή μο­νο­με­ρούς κυ­ριαρ­χίας της Αρι­στε­ράς στο πε­δίο της πο­λι­τι­κής, της κοι­νω­νίας, της ι­στο­ριο­γρα­φίας και της συλ­λο­γι­κής μνή­μης. Στην ο­μι­λία του στη νέα Κοι­νο­βου­λευ­τι­κή Ομά­δα της ΝΔ, τις πρώ­τες ε­κλο­γές του 2012, ο Πρό­ε­δρος της ΝΔ έ­θε­σε το στό­χο της νέ­ας πο­ρείας: «[…] Να τε­λειώ­σει η η­γε­μο­νία των Αρι­στε­ρών ι­δεών στην Ελλά­δα, ώ­στε να βρει ξα­νά η χώ­ρα μας και ο λαός μας τις ι­δέες που του ται­ριά­ζουν κα­λύ­τε­ρα. Τις ι­δέες και τις α­ξίες που μπο­ρούν να α­πε­λευ­θε­ρώ­σουν τις α­στεί­ρευ­τες δυ­νά­μεις που κρύ­βει ο Έλλη­νας μέ­σα του. Οι α­ρι­στε­ρές ι­δέες δο­κι­μά­στη­καν διε­θνώς. Πα­ντού κα­τέρ­ρευ­σαν! Στην Ελλά­δα ε­πι­κρά­τη­σαν και ο­δή­γη­σαν στο ση­μείο μη­δέν».6

Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, το ε­πι­χεί­ρη­μα πε­ρί «α­ρι­στε­ρής ι­δε­ο­λο­γι­κής η­γε­μο­νίας» δεν ή­ταν νέο. Δεν ξε­κί­νη­σε, ό­μως, α­πό την πο­λι­τι­κή αλ­λά α­πό την ι­στο­ριο­γρα­φία και την πο­λι­τι­κή ε­πι­στή­μη. Το 1999, 50η ε­πέ­τειο με­τά το τέ­λος του Εμφυ­λίου Πο­λέ­μου, ο Γ.Θ. Μαυ­ρο­γορ­δά­τος, κα­θη­γη­τής του Πα­νε­πι­στη­μίου Αθη­νών, δη­μο­σίευ­σε σε μία α­πό τις με­γα­λύ­τε­ρες σε κυ­κλο­φο­ρία α­θη­ναϊκές ε­φη­με­ρί­δες, έ­να άρ­θρο με τίτ­λο «Η ρε­βά­νς των ητ­τη­μέ­νων»7. Με­τα­ξύ άλ­λων α­νέ­φε­ρε: «Λέ­γε­ται συ­χνά ό­τι την Ιστο­ρία την γρά­φουν οι (ε­κά­στο­τε) νι­κη­τές σφρα­γί­ζο­ντας και τη με­τέ­πει­τα συλ­λο­γι­κή μνή­μη. Αυ­τό, ό­μως, δεν εί­ναι α­πό­λυ­το, ι­δίως στην πε­ρί­πτω­ση των εμ­φυ­λίων συ­γκρού­σεων. Κά­πο­τε υ­πε­ρι­σχύει η γο­η­τεία που α­σκούν οι ητ­τη­μέ­νοι. Στην ο­πτι­κή αυ­τή, που εί­ναι στην ου­σία της βα­θύ­τα­τα ρο­μα­ντι­κή, οι ητ­τη­μέ­νοι προ­βάλ­λουν ως “ή­ρωες” και “μάρ­τυ­ρες” για μια “χα­μέ­νη υ­πό­θε­ση”, που κα­θα­γιά­ζε­ται και η ί­δια α­κό­μα, α­νε­ξάρ­τη­τα α­πό το συ­γκε­κρι­μέ­νο πε­ριε­χό­με­νό της»8. Σύμ­φω­να με τον Μαυ­ρο­γορ­δά­το, στην πε­ρί­πτω­ση της Ελλά­δας, α­πό το 1981 και ε­ντεύ­θεν, οι ητ­τη­μέ­νοι του Εμφυ­λίου κα­τά­φε­ραν και ε­πι­σή­μως να ε­πι­τύ­χουν μια πραγ­μα­τι­κή «ρε­βά­νς», α­να­τρέ­πο­ντας τον κα­τε­στη­μέ­νο συ­σχε­τι­σμό δυ­νά­μεων, ξα­να­γρά­φο­ντας την ι­στο­ρία α­πό τη σκο­πιά τους και ε­πι­βάλ­λο­ντας τις ι­δέες τους στο πο­λι­τι­κό και πο­λι­τι­σμι­κό πε­δίο, κα­θώς και σε ε­κεί­νο της συλ­λο­γι­κής μνή­μης. Το γε­γο­νός αυ­τό εί­χε ως συ­νέ­πεια τη δια­μόρ­φω­ση μιας η­θι­κής υ­πε­ρο­χής του α­ρι­στε­ρού λό­γου στη δη­μό­σια σφαί­ρα, με α­πο­τέ­λε­σμα να «πα­ρα­κά­μπτε­ται […] το πιο κρί­σι­μο, τε­λι­κά, ε­ρώ­τη­μα: τι συ­νέ­πειες θα εί­χε μα­κρο­πρό­θε­σμα για τη χώ­ρα μια εν­δε­χό­με­νη νί­κη της πλευ­ράς αυ­τής, δη­λα­δή του ΚΚΕ. […] Από το 1989 του­λά­χι­στον η α­πά­ντη­ση στο υ­πο­θε­τι­κό ε­ρώ­τη­μα θα έ­πρε­πε να εί­ναι αυ­το­νό­η­τη […]»9.

Ποιος έ­γρα­ψε την ι­στο­ρία;

Από τις αρ­χές του 2000, πα­ρα­τη­ρή­θη­κε μια έ­κρη­ξη του ι­στο­ριο­γρα­φι­κού εν­δια­φέ­ρο­ντος για τη δε­κα­ε­τία του 1940 και τα γε­γο­νό­τα του Εμφυ­λίου Πο­λέ­μου, που συ­νο­δεύ­τη­κε α­πό μια έ­ντο­νη δια­μά­χη,10 στην ο­ποία συμ­με­τεί­χαν και συμ­με­τέ­χουν ι­στο­ρι­κοί, δη­μο­σιο­γρά­φοι και πο­λι­τι­κοί. Στο ε­πί­κε­ντρο της α­ντι­πα­ρά­θε­σης βρέ­θη­κε και πά­λι η α­πο­κα­λού­με­νη «η­γε­μο­νία της α­ρι­στε­ρής ι­στο­ρι­κής α­φή­γη­σης». Αν οι νι­κη­τές έ­γρα­ψαν πρώ­τοι την ι­στο­ρία, δεν άρ­γη­σε να έρ­θει η σει­ρά των ητ­τη­μέ­νων για να την ξα­να­γρά­ψουν α­πό την α­νά­πο­δη. Στο πλαί­σιο αυ­τό, φαι­νό­με­να ό­πως ε­κεί­να του δω­σι­λο­γι­σμού δεν έ­τυ­χαν ε­παρ­κούς και στοι­χειο­θε­τη­μέ­νης έ­ρευ­νας «[…]ε­νώ ό­σοι ε­ρευ­νη­τές [α­πό τη με­ριά προ­φα­νώς της Δε­ξιάς] ή­ταν δια­τε­θει­μέ­νοι να προ­χω­ρή­σουν πέ­ρα α­πό τα στε­ρεό­τυ­πα, κιν­δύ­νευαν να στιγ­μα­τι­στούν ως φο­ρείς ύ­πο­πτων πο­λι­τι­κών προ­θέ­σεων και φρο­νη­μά­των». Όπως χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά ση­μειώ­νει έ­νας α­πό τους πρω­τα­γω­νι­στές της α­ντι­πα­ρά­θε­σης: «[…] τους “Εα­μο­βούλ­γα­ρους” της με­τεμ­φυ­λια­κής ε­πο­χής δια­δέ­χθη­καν οι “Γερ­μα­νο­τσο­λιά­δες” της με­τα­πο­λι­τευ­τι­κής ε­πο­χής».11

Στό­χος φυ­σι­κά μιας δια­μά­χης για τη μνή­μη, δεν εί­ναι μό­νο το πα­ρελ­θόν αλ­λά πρω­τί­στως το πα­ρόν και το μέλ­λον. Οι α­τρα­ποί της μνή­μης δια­πλέ­κο­νται με σχέ­σεις ε­ξου­σίας και ι­δε­ο­λο­γι­κής πά­λης, με πο­λύ­πλο­κες στρα­τη­γι­κές νο­η­μα­το­δό­τη­σης και α­να­νο­η­μα­το­δό­τη­σης που ορ­γα­νώ­νουν και δια­περ­νούν το πε­δίο της συλ­λο­γι­κής μνή­μης, ως πε­δίο κα­τε­ξο­χήν πο­λι­τι­κό. Τι θα σή­μαι­νε με πραγ­μα­τι­κούς ό­ρους μια εν­δε­χό­με­νη κυ­ριαρ­χία των α­ρι­στε­ρών ι­δεών στο η­θι­κό, πο­λι­τι­κό, ι­στο­ρι­κό και πο­λι­τι­σμι­κό πε­δίο της Με­τα­πο­λί­τευ­σης;

Ποια­νού εί­ναι η η­γε­μο­νία;

Η κα­τάρ­ρευ­ση της δι­κτα­το­ρίας των συ­νταγ­μα­ταρ­χών το 1974 συ­μπύ­κνω­νε την κρί­ση της με­τεμ­φυ­λια­κής μορ­φής δια­κυ­βέρ­νη­σης του «κρά­τους των ε­θνι­κο­φρό­νων» και του ά­τε­γκτου α­ντι­κομ­μου­νι­σμού και α­πο­τέ­λε­σε την πρώ­τη πραγ­μα­τι­κή πο­λι­τι­κή και ι­δε­ο­λο­γι­κή ρή­ξη με αυ­τό12. Από την άλ­λη, η δι­κτα­το­ρία υ­πήρ­ξε τρό­πον τί­να μια «πα­ρέν­θε­ση» στη ρα­γδαία ρι­ζο­σπα­στι­κο­ποίη­ση των μα­ζών, η ο­ποία ε­πήλ­θε μέ­σα α­πό τους α­γώ­νες της δε­κα­ε­τίας του ’60 για τον «εκ­δη­μο­κρα­τι­σμό». Η με­τά­βα­ση στη δη­μο­κρα­τία, που σφρα­γί­στη­κε α­πό την ε­ξέ­γερ­ση του Πο­λυ­τε­χνείου, συ­νο­δεύ­τη­κε α­πό μια πρω­το­φα­νή άν­θι­ση των πο­λι­τι­κών και κοι­νω­νι­κών α­γώ­νων, των ερ­γα­τι­κών και των φοι­τη­τι­κών κι­νη­το­ποιή­σεων, κα­τά τη διάρ­κεια της πρώ­της με­τα­πο­λι­τευ­τι­κής πε­ριό­δου (1974-1981). Το αί­τη­μα για πε­ρισ­σό­τε­ρη πο­λι­τι­κή και συν­δι­κα­λι­στι­κή δη­μο­κρα­τία και κοι­νω­νι­κή α­να­δια­νο­μή, συ­μπιε­σμέ­νο και κα­τα­πιε­σμέ­νο ε­πί δε­κα­ε­τίες, δο­κί­μα­ζε τα ό­ρια των πο­λι­τι­κών δυ­να­το­τή­των της δια­κυ­βέρ­νη­σης Κα­ρα­μαν­λή, υ­περ­βαί­νο­ντας πολ­λές φο­ρές τις ε­πί­ση­μες συμ­βι­βα­στι­κές κα­τευ­θύν­σεις των κομ­μά­των της Αρι­στε­ράς, που δεν άρ­γη­σαν να εν­σω­μα­τω­θούν στο α­στι­κό πο­λι­τι­κό σύ­στη­μα, λειαί­νο­ντας ε­νίο­τε τη ρι­ζο­σπα­στι­κό­τη­τα των ε­πα­να­στα­τι­κών αι­τη­μά­των13, συ­γκρο­τώ­ντας ω­στό­σο για πρώ­τη φο­ρά με­τά τη δι­κτα­το­ρία, έ­να νό­μι­μο ε­ναλ­λα­κτι­κό πό­λο στην πο­λι­τι­κή σκη­νή της χώ­ρας.    

Θα μπο­ρού­σα­με, λοι­πόν, να υ­πο­στη­ρί­ξου­με ό­τι αυ­τό που σή­με­ρα πα­ρου­σιά­ζε­ται ως η­γε­μο­νία της α­ρι­στε­ράς στον πο­λι­τι­κό λό­γο της Με­τα­πο­λί­τευ­σης δεν ή­ταν τί­πο­τα πε­ρισ­σό­τε­ρο α­πό το γε­γο­νός ό­τι η Αρι­στε­ρά α­πέ­κτη­σε θε­σμι­κά τη δυ­να­τό­τη­τα να ει­σα­κούε­ται στη δη­μό­σια σφαί­ρα ως νό­μι­μος και ι­σά­ξιος συ­νο­μι­λη­τής. Η πε­ρί­φη­μη κυ­ριαρ­χία της Αρι­στε­ράς, δεν ή­ταν στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα τί­πο­τα πε­ρισ­σό­τε­ρο, αλ­λά και τί­πο­τα λι­γό­τε­ρο, α­πό την ύ­παρ­ξη ε­νός ε­ναλ­λα­κτι­κού ο­ρά­μα­τος που, πα­ρά το γε­γο­νός ό­τι έ­βρι­θε α­πό α­ντι­φά­σεις, α­να­κο­λου­θίες και αμ­φι­λε­γό­με­νες πο­λι­τι­κές στρα­τη­γι­κές, οι ο­ποίες σχε­τί­ζο­νταν με την προ­σπά­θεια της ητ­τη­μέ­νης Αρι­στε­ράς να α­πο­κτή­σει έ­να προ­σί­διο χώ­ρο στην ελ­λη­νι­κή πο­λι­τι­κή σκη­νή, ταυ­το­χρό­νως διαι­ρού­σε αυ­τή τη σκη­νή, κα­θι­στώ­ντας την α­ντα­γω­νι­στι­κή και ό­χι μο­νο­πω­λια­κή.

Το α­πο­τέ­λε­σμα της α­να­μέ­τρη­σης των ο­ρα­μά­των έ­μελ­λε να δια­τρέ­ξει τη δι­κή του πο­ρεία. Το ΠΑ.ΣΟ.Κ., υιο­θε­τώ­ντας έ­να πο­λω­τι­κό λό­γο που α­να­φε­ρό­ταν στην πα­λαιά δια­ρε­τι­κή το­μή Δε­ξιάς – Αντι­δε­ξιάς, κα­τα­φέρ­νει να κερ­δί­σει τις ε­κλο­γές του 1981 και να κα­τα­ξιω­θεί ως Αρι­στε­ρά, πα­ρά την κε­ντρώα κα­τα­γω­γή του, υιο­θε­τώ­ντας ό­λους τους βα­σι­κούς ά­ξο­νες του πα­ρα­δο­σια­κού α­ρι­στε­ρού ο­ρά­μα­τος για την «Αλλα­γή».14 Η α­νά­δει­ξη αλ­λά και η κα­τά­χρη­ση εκ μέ­ρους του ΠΑ.ΣΟ.Κ. της διαι­ρε­τι­κής το­μής Δε­ξιάς – Αντι­δε­ξιάς που α­νέ­τρε­χε στην ι­στο­ρία της δε­κα­ε­τίας του ’40, πα­ρέ­μει­νε ω­στό­σο εν πολ­λοίς σε έ­να δια­κη­ρυ­κτι­κό και συμ­βο­λι­κό ε­πί­πε­δο: κα­τάρ­γη­ση ό­λων των ε­πε­τεια­κών εκ­δη­λώ­σεων του Εμφυ­λίου Πο­λέ­μου,15 α­πο­σύν­δε­ση του ε­ορ­τα­σμού της η­μέ­ρας των Ενό­πλων Δυ­νά­μεων α­πό την ε­πέ­τειο της μά­χης του Γράμ­μου και βε­βαίως α­να­γνώ­ρι­ση της «Εθνι­κής Αντί­στα­σης» με τον νό­μο 1285/1982. Ωστό­σο, η διαι­ρε­τι­κή το­μή που ε­πι­κα­λεί­το το ΠΑ.ΣΟ.Κ. προσ­διο­ρι­ζό­ταν α­πό μια θο­λή και αμ­φί­ση­μη δια­χω­ρι­στι­κή γραμ­μή. Επρό­κει­το για μια α­ντι­πα­ρά­θε­ση Δε­ξιάς – Αντι­δε­ξιάς, ό­πως αυ­τή εί­χε μορ­φο­ποιη­θεί α­πό τα μέ­σα της δε­κα­ε­τίας του ’60 μέ­χρι την ει­σβο­λή της στρα­τιω­τι­κής δι­κτα­το­ρίας, και ό­χι Δε­ξιάς – Αρι­στε­ράς, γε­γο­νός που ά­φη­νε αρ­κε­τά με­γά­λα πε­ρι­θώ­ρια πο­λι­τι­κών ε­λιγ­μών για το ΠΑ.ΣΟ.Κ. Συ­νε­πώς, η συ­γκρό­τη­ση ε­νός α­ντι­δε­ξιού πό­λου, ε­νός φράγ­μα­τος δη­λα­δή α­πέ­να­ντι στη Δε­ξιά, ευ­νοού­σε την ώ­σμω­ση και τη ρευ­στό­τη­τα α­νά­με­σα στο ΠΑ.ΣΟ.Κ. και τα δύο κομ­μου­νι­στι­κά κόμ­μα­τα, α­πο­φέ­ρο­ντας ση­μα­ντι­κά ε­κλο­γι­κά ο­φέ­λη στο πρώ­το α­πό το χώ­ρο της Ε­Α­Μο­γε­νούς Αρι­στε­ράς.

Η κη­δε­μο­νία του ΠΑ.ΣΟ.Κ.

Δε­δο­μέ­νης της θε­σμι­κής και κοι­νω­νι­κής πε­ρι­θω­ριο­ποίη­σης των α­ρι­στε­ρών πο­λι­τών στο ελ­λη­νι­κό με­τεμ­φυ­λια­κό κρά­τος, η α­να­γνώ­ρι­ση της «Εθνι­κής Αντί­στα­σης» –και ά­ρα και της Ε­Α­Μι­κής– το 1982, α­πέ­κτη­σε ι­διαί­τε­ρη βα­ρύ­τη­τα για τους ητ­τη­μέ­νους του Εμφυ­λίου, α­φού για πρώ­τη φο­ρά α­να­γνω­ρί­στη­κε η δι­κή τους συμ­βο­λή στην ε­θνι­κή α­πε­λευ­θέ­ρω­ση. Στο πλαί­σιο των νέων κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κών συ­σχε­τι­σμών που δια­μορ­φώ­νο­νταν στην ε­πο­χή της Με­τα­πο­λί­τευ­σης, η μνή­μη της Αντί­στα­σης μπο­ρού­σε να α­πο­τε­λέ­σει τη βά­ση μιας νέ­ας ε­πί­ση­μης μνή­μης. Ωστό­σο, οι σφο­δρές α­ντι­δρά­σεις α­πό μέ­ρους του κόμ­μα­τος της Δε­ξιάς (ΝΔ)16 προ­σέ­δω­σαν στην κί­νη­ση του ΠΑ.ΣΟ.Κ. έ­να μο­νο­σή­μα­ντο χα­ρα­κτή­ρα: τη συμ­βο­λι­κή δι­καίω­ση των α­γω­νι­στών της Αρι­στε­ράς. Πέ­ρα α­πό τις συμ­βο­λι­κές κι­νή­σεις στο ε­πί­πε­δο της συλ­λο­γι­κής μνή­μης, η κυ­βέρ­νη­ση του ΠΑ.ΣΟ.Κ. προ­χώ­ρη­σε ε­πί­σης σε μια σει­ρά α­πό θε­με­λιώ­δεις πο­λι­τι­κές για την ε­μπέ­δω­ση τους κρά­τους δι­καίου και της ι­σο­νο­μίας, ό­πως η κα­θιέ­ρω­ση του πο­λι­τι­κού γά­μου, η α­πο­ποι­νι­κο­ποίη­ση της μοι­χείας και άλ­λα α­ντί­στοι­χα μέ­τρα, τα ο­ποία ε­ξε­λή­φθη­σαν εν πολ­λοίς ως «α­ρι­στε­ρές» με­ταρ­ρυθ­μί­σεις. Εν ο­λί­γοις, η α­να­μέ­τρη­ση των δια­φο­ρε­τι­κών ο­ρα­μά­των ο­δή­γη­σε πε­ρισ­σό­τε­ρο σε μια η­γε­μο­νία του ΠΑ.ΣΟ.Κ. πά­νω στην Αρι­στε­ρά πα­ρά σε μια α­ρι­στε­ρή η­γε­μο­νία.

Η Αρι­στε­ρά, α­ντι­δρώ­ντας στην ε­κλο­γι­κή κη­δε­μο­νία του ΠΑ.ΣΟ.Κ., προ­σπα­θεί να ε­πα­να­το­πο­θε­τη­θεί στην πο­λι­τι­κή κλί­μα­κα Αρι­στε­ράς – Δε­ξιάς, α­να­δει­κνύο­ντας τον κε­ντρώο χα­ρα­κτή­ρα του ΠΑ.ΣΟ.Κ. Αντι­στοί­χως η Ν.Δ., προ­σεγ­γί­ζει την Αρι­στε­ρά και βα­φτί­ζει αυ­τό το ά­νοιγ­μα «ε­θνι­κή συμ­φι­λίω­ση», με στό­χο την ε­ξου­δε­τέ­ρω­ση της πο­λι­τι­κής κυ­ριαρ­χίας του ΠΑ.ΣΟ.Κ. Το πλήγ­μα στη δια­χω­ρι­στι­κή γραμ­μή Δε­ξιάς – Αντι­δε­ξιάς θα ε­πι­ση­μο­ποιη­θεί και συμ­βο­λι­κά το 1989, με τη συ­γκυ­βέρ­νη­ση Ν.Δ. και ΣΥΝ και το νό­μο «για την άρ­ση των συ­νε­πειών του Εμφυ­λίου Πο­λέ­μου». Η ε­πι­διω­κό­με­νη κα­τάρ­ρευ­ση της α­νω­τέ­ρω διαι­ρε­τι­κής το­μής θα ο­δη­γή­σει με τη σει­ρά της σε μια οιο­νεί ε­ξί­σω­ση νι­κη­τών και ητ­τη­μέ­νων, σε μια «η­γε­μο­νία της ε­θνι­κής συμ­φι­λίω­σης», βα­σι­σμέ­νη στο α­φή­γη­μα της α­δελ­φο­κτό­νας σύ­γκρου­σης.    
Στο πο­λι­τι­κό πε­δίο της με­τα­πο­λι­τευ­τι­κής Ελλά­δας, η ύ­παρ­ξη α­ρι­στε­ρού ή κε­ντρο­α­ρι­στε­ρού α­ντι-λό­γου ερ­μη­νεύ­τη­κε ως κυ­ριαρ­χία των α­ρι­στε­ρών ι­δεών. Αντι­στοί­χως στο πε­δίο της συλ­λο­γι­κής μνή­μης, η α­να­γνώ­ρι­ση της «Εθνι­κής Αντί­στα­σης», δη­λα­δή, μια ε­λά­χι­στη κί­νη­ση συμ­βο­λι­κής α­να­γνώ­ρι­σης του ρό­λου και της θέ­σης των διω­χθέ­ντων της με­τεμ­φυ­λια­κής και της α­ντι­δι­κτα­το­ρι­κής πε­ριό­δου και η ε­ξί­σω­ση των δύο πλευ­ρών που πή­ραν μέ­ρος στον Εμφύ­λιο, με το νό­μο πε­ρί «άρ­σης των συ­νε­πειών του Εμφυ­λίου πoλέ­μου», θεω­ρή­θη­κε ως «η ρο­μα­ντι­κή ρε­βά­νς των ητ­τη­μέ­νων».17

***

Ση­μειώ­σεις

1. «Να κά­νου­με την κρί­ση ευ­και­ρία». Με τη φρά­ση αυ­τή πε­ριέ­γρα­ψε ο πρω­θυ­πουρ­γός Γ. Πα­παν­δρέ­ου τις αλ­λα­γές που ε­πι­δίω­κε η κυ­βέρ­νη­ση. Ελευ­θε­ρο­τυ­πία, 14/05/2010

2. Γ. Βούλ­γα­ρης, Η Ελλά­δα της Με­τα­πο­λί­τευ­σης, 1974-1990, Στα­θε­ρή Δη­μο­κρα­τία ση­μα­δε­μέ­νη α­πό την με­τα­πο­λε­μι­κή ι­στο­ρία, Θε­μέ­λιο, Αθή­να, 2008, σ. 25

3. Η. Νι­κο­λα­κό­που­λος, «21η Απρι­λίου: Η κλη­ρο­νο­μία της χού­ντας, ε­πι­βιώ­σεις, α­να­βιώ­σεις και νέες μορ­φές αυ­ταρ­χι­σμού σή­με­ρα», Ενθέ­μα­τα, Αυ­γή, 21/04/2013

4. Βλέ­πε Η. Νι­κο­λα­κό­που­λος, ο­μι­λία στην στρογ­γυ­λή τρά­πε­ζα «Ποιος φο­βά­ται τη Με­τα­πο­λί­τευ­ση;» στο πλαί­σιο του συ­νε­δρίου του πε­ριο­δι­κού historein ι­στο­ρείν και του Freie Universitat Berlin «Με­τα­πο­λι­τευ­ση: α­πό τη με­τά­βα­ση στη δη­μο­κρα­τία στην οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση;», 14-16/12/2012, α­δη­μο­σίευ­το κεί­με­νο.

5. Ομι­λία του Προέ­δρου της ΝΔ κ. Αντώ­νη Σα­μα­ρά στη Βου­λή για τον Εφαρ­μο­στι­κό Νό­μο, 28/02/2012. Βλ. και Α. Ρα­βα­νός., «Η ι­δε­ο­λο­γι­κή η­γε­μο­νία της Αρι­στε­ράς, ο νέ­ος ε­χθρός του Σα­μα­ρά», Το Βή­μα, 29/02/2012

6. Ομι­λία του Προέ­δρου της ΝΔ, κ. Αντώ­νη Σα­μα­ρά, στη νέα Κοι­νο­βου­λευ­τι­κή Ομά­δα

7. Γ. Θ. Μαυ­ρο­γορ­δά­τος, «Η ρε­βά­νς των ητ­τη­μέ­νων», Το Βή­μα, 17/10/1999

8. Γ. Θ. Μαυ­ρο­γορ­δά­τος, όπ. π.

9. Γ. Θ. Μαυ­ρο­γορ­δά­τος, όπ. π.

10. Για πα­ρά­δειγ­μα στις αρ­χές του 2004, μέ­σα α­πό τις στή­λες της ε­φη­με­ρί­δας Τα Νέ­α, ξε­τυ­λί­χτη­κε έ­νας έ­ντο­νος διά­λο­γος γύ­ρω α­πό τον Εμφύ­λιο Πό­λε­μο και κυ­ρίως τις εμ­φύ­λιες συ­γκρού­σεις κα­τά την πε­ρίο­δο της Κα­το­χής.

11. Σ. Κα­λύ­βας, «Τάγ­μα­τα Ασφα­λείας: το φαι­νό­με­νο πέ­ρα α­πό τον μύ­θο», Κα­θη­με­ρι­νή, 17/12/2010, σύμ­φω­να με τον ί­διο: «Τα Τάγ­μα­τα Ασφα­λείας κα­τέ­χουν σή­με­ρα στην ι­στο­ρι­κή μας συ­νεί­δη­ση μια θέ­ση α­ντί­στοι­χη με αυ­τήν των κομ­μου­νι­στών πα­λαιό­τε­ρα».

12. Κ. Τσου­κα­λάς, «Η ι­δε­ο­λο­γι­κή ε­πί­δρα­ση του εμ­φυ­λίου πο­λέ­μου», σ. 562, στο Η Ελλά­δα στη δε­κα­ε­τία 1940-1950, Ένα έ­θνος σε κρί­ση, Θε­μέ­λιο, Αθή­να, 2006

13. Ενδει­κτι­κά μία α­πό τις κύ­ριες αι­τίες της ήτ­τας του ερ­γο­στα­σια­κού κι­νή­μα­τος των ε­τών 1974-1978 ή­ταν η αρ­νη­τι­κή θέ­ση των δυ­νά­μεων της πα­ρα­δο­σια­κής Αρι­στε­ράς και κυ­ρίως του Κ.Κ.Ε. Ο «κοι­νο­βου­λευ­τι­σμός» ως πο­λι­τι­κή στρα­τη­γι­κή της Αρι­στε­ράς στη διάρ­κεια ε­κεί­νης της ε­πο­χής εί­χε ως α­πο­τέ­λε­σμα την υ­πο­βάθ­μι­ση ή και την υ­πο­νό­μευ­ση του ερ­γο­στα­σια­κού συν­δι­κα­λι­σμού.

14. Το σύν­θη­μα της «Αλλα­γής» χρη­σι­μο­ποιή­θη­κε α­πό την Ε­ΠΕΚ α­μέ­σως με­τά τη λή­ξη του Εμφυ­λίου Πο­λέ­μου, υ­πό την η­γε­σία του Ν. Πλα­στή­ρα, εκ­φρά­ζο­ντας τη διά­χυ­τη λαϊκή α­ντί­θε­ση προς τις πο­λι­τι­κές δυ­νά­μεις που δια­χει­ρί­στη­καν τη νί­κη στον Εμφύ­λιο. Βλ. Α. Μά­νε­σης, «Η προ­ε­κλο­γι­κή δια­δι­κα­σία: προ­γράμ­μα­τα, τα­κτι­κές, ύ­φος», σ. 13-31 στο Ν. Π. Δια­μα­ντού­ρος, Π. Μ. Κι­τρο­μη­λί­δης, Γ. Θ. Μαυ­ρο­γορ­δά­τος (ε­πιμ.), Οι ε­κλο­γές του 1981, Ελλη­νι­κή Εται­ρία Πο­λι­τι­κής Επι­στή­μης, Εστία, Αθή­να, 1984. Την ε­πί­κλη­ση της «Αλλα­γής» υιο­θέ­τη­σε α­κο­λού­θως και η Ε­ΔΑ, προσ­διο­ρί­ζο­ντας τον πραγ­μα­τι­κό της στό­χο ως «Εθνι­κή Δη­μο­κρα­τι­κή Αλλα­γή».

15. Με την α­ριθμ. 241/6.11.1981 Πρά­ξη Υπουρ­γι­κού Συμ­βου­λίου κα­ταρ­γή­θη­καν ε­πί­ση­μα οι «ε­πε­τεια­κές εκ­δη­λώ­σεις» του Εμφυ­λίου Πο­λέ­μου για την ε­πί­τευ­ξη ε­θνι­κής συμ­φι­λίω­σης και λή­θης.

16. Η α­ξιω­μα­τι­κή α­ντι­πο­λί­τευ­ση κα­τα­ψή­φι­σε το νο­μο­σχέ­διο, οι βου­λευ­τές της, με ε­ξαί­ρε­ση τον συ­νερ­γα­ζό­με­νο με τη Ν.Δ. Π. Κα­νελ­λό­που­λο, α­πο­χώ­ρη­σαν α­πό τη Βου­λή, ε­νώ ο αρ­χη­γός της Ευ. Αβέ­ρωφ κα­τήγ­γει­λε τον «προ­δο­τι­κό ρό­λο του ΚΚΕ» και υ­πο­σχέ­θη­κε να κα­ταρ­γή­σει τον νό­μο ό­ταν ε­πι­στρέ­ψει στην ε­ξου­σία. Για τη σχε­τι­κή συ­ζή­τη­ση στη Βου­λή βλ. Ανδρέ­ας Πα­παν­δρέ­ου, Η α­να­γνώ­ρι­ση της Εθνι­κής Αντί­στα­σης (1982), ει­σα­γω­γή-ι­στο­ρι­κός σχο­λια­σμός Ευ. Χατ­ζη­βα­σι­λείου, Ίδρυ­μα της Βου­λής των Ελλή­νων, Αθή­να 2010.

17. Γ. Θ. Μαυ­ρο­γορ­δά­τος, ό.π.

* Προ­δη­μο­σίευ­ση κει­μέ­νου που θα δη­μο­σιευ­τεί στο συλ­λο­γι­κό «Aspectos politicos y economicos de la crisis griega» (Πο­λι­τι­κές και κοι­νω­νι­κές ό­ψεις της ελ­λη­νι­κής κρί­σης) (ε­πιμ.) Irene Martin Cortes και Ignacio Tirado Marti α­πό το CEPC (Κέ­ντρο Πο­λι­τι­κών και Συ­νταγ­μα­τι­κών Ερευ­νών) στη Μα­δρί­τη

Πηγή: Εποχή