Οι πρόσφατες εξελίξεις στην Αίγυπτο αλλά και στην ευρύτερη περιοχή έχουν οδηγήσει πολλούς στο συμπέρασμα ότι την Αραβική Ανοιξη έχει πλέον διαδεχθεί ένας αραβικός χειμώνας. Σ’ αυτούς συγκαταλέγονται βέβαια κατ’ αρχάς αυτοί που από την πρώτη στιγμή στάθηκαν επιφυλακτικοί ή εχθρικοί απέναντι στους λαϊκούς ξεσηκωμούς -ειδικά όταν αφορούν μουσουλμανικές χώρες- και προφήτευσαν το μοιραίο τους τέλος.
Στα μάτια τους τα όσα συμβαίνουν είναι «φυσιολογικά», γιατί αυτοί οι λαοί (σε αντίθεση με τους «προηγμένους» Δυτικούς) δεν αξίζουν τίποτε καλύτερο από το ζυγό των δικτατοριών. Και ότι, εφ’ όσον είναι έτσι, καλύτερα μια δικτατορία κάποιων, «κοσμικών» υποτίθεται, στρατιωτικών, σταθερά προσδεδεμένων στη Δύση, παρά ένα μη ελεγχόμενο θεοκρατικό καθεστώς ιρανικού τύπου.
Υπάρχουν όμως και οι υπόλοιποι, για τους οποίους οι λαϊκές εξέγερσεις της Τυνησίας και της Αιγύπτου υπήρξαν κοσμοϊστορικά γεγονότα και θετικές αναφορές. Ας θυμίσουμε εδώ ότι οι πρώτοι ίσως που εμπνεύστηκαν από την πλατεία Ταχρίρ δεν ήταν κάποιοι «καθυστερημένοι τριτοκοσμικοί», αλλά οι εργαζόμενοι στο Ουισκόνσιν των ΗΠΑ, που κατέλαβαν το Καπιτώλιο της Πολιτείας για να διαμαρτυρηθούν ενάντια στα αντεργατικά μέτρα που προωθούσε ο Ρεπουμπλικανός κυβερνήτης. Ακολούθησαν ως γνωστόν οι Ισπανοί Αγανακτισμένοι, οι δικές μας «πλατείες» και το διεθνές κίνημα Occupy, που ξεκίνησε στην πρωτεύουσα του χρηματιστηριακού κεφαλαίου.
Σε αντίθεση με τους προηγούμενους, όλοι αυτοί παρακολουθούν τα όσα συμβαίνουν στην Αίγυπτο με οργή αλλά και αμηχανία.
Οργή, γιατί καταλαβαίνουν το αυτονόητο: ότι ο στρατός, που αποτελεί τη ραχοκοκαλιά τού συστήματος εξουσίας, δίνει λυσσαλέα μάχη για να μη θιγεί στο ελάχιστο η θέση του, όπως έκανε από την πρώτη στιγμή της πτώσης του Μουμπάρακ. Μόνο που τώρα κατάφερε να ανατρέψει τον πρώτο δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο, αποσπώντας μάλιστα λαϊκή συναίνεση προς το συντελεσθέν πραξικόπημα. Εξ ου και η αμηχανία: γιατί η καταδίκη της στρατιωτικής καταστολής δεν μπορεί να οδηγήσει στην παραμικρή υποστήριξη των Αδελφών Μουσουλμάνων, μιας εξαιρετικά συντηρητικής οργάνωσης που σε τίποτε δεν υπηρέτησε τους στόχους των εξεγερμένων της Ταχρίρ για «ψωμί, ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη».
Εδώ όμως βρίσκεται και η ουσία του προβλήματος: οι συνθήκες της ανατροπής του Μόρσι, ύστερα από ένα τεράστιο κύμα διαδηλώσεων, που συσπείρωσε ένα ευρύτατο φάσμα δυνάμεων -συμπεριλαμβανομένων και όσων εκτός Μουσουλμανικής Αδελφότητας συμμετείχαν στην πτώση του Μουμπάρακ-, δείχνουν ότι η κίνηση του στρατού χαίρει μεγάλης στήριξης ή τουλάχιστον ανοχής από την αιγυπτιακή κοινωνία. Για να το πούμε διαφορετικά, δεν φαίνεται να υπάρχει σήμερα στην Αίγυπτο χώρος για ένα τρίτο ρεύμα, με επαρκή αναγνωρισιμότητα και μαζικότητα, που να διαχωρίζεται τόσο από το στρατό όσο και από το θρησκευτικό φονταμενταλισμό. Αυτή η αδυναμία εξηγεί την ηγεμονία του στρατού, αλλά και την ανυπαρξία οποιασδήποτε προοδευτικής προοπτικής στην αντιπαράθεση που διχάζει σήμερα την Αίγυπτο.
Αυτό θα έπρεπε να προβληματίσει όσους διεθνώς είχαν βιαστεί να αναγάγουν την πλατεία Ταχρίρ σε νέο υπόδειγμα πολιτικής δράσης. Οχι ως αφετηρία εξελίξεων και στιγμή μιας σύνθετης και αναπόφευκτα αντιφατικής διαδικασίας, αλλά ως έτοιμη λύση, μοντέλο μιας «εξέγερσης χωρίς ηγέτες», όπου τα κοινωνικά δίκτυα και η αδιαμεσολάβητη δράση είχαν υποκαταστήσει την οργάνωση και την πολιτική συγκρότηση.
Είναι πλέον εμφανές ότι όλα αυτά μικρή σχέση είχαν με την αιγυπτιακή πραγματικότητα. Η έλλειψη σταθερών και ενωτικών μορφών οργάνωσης των λαϊκών μαζών, η ανυπαρξία φορέα ικανού να εκφράσει στο πολιτικό επίπεδο τα αιτήματα της εξέγερσης για δημοκρατία και δικαιοσύνη δεν ήταν ένδειξη δύναμης και παράδειγμα προς μίμηση, αλλά, αντίθετα, αποτέλεσμα κραυγαλέας αδυναμίας, προϊόν δεκαετιών καταστολής και ήττας. Σ’ αυτό το έδαφος η όξυνση των αντιθέσεων που προκάλεσαν η κίνηση των μαζών και η λυσσαλέα αντίσταση του συστήματος εξουσίας δεν μπορούσαν παρά να οδηγήσουν στο σημερινό εφιάλτη της σύγκρουσης μεταξύ δύο αντιδραστικών, αν και άνισης ισχύος, δυνάμεων.
Και όμως, όσοι νομίζουν ότι το στρατιωτικό πραξικόπημα έβαλε οριστικό τέρμα στη διαδικασία που πυροδότησε η λαϊκή εξέγερση του 2011 θα διαψευστούν. Ο αναβρασμός που γνώρισε η αιγυπτιακή κοινωνία τα δύο τελευταία χρόνια έχει δημιουργήσει ένα μη αντιστρεπτό ρήγμα. Η διαλεκτική των επαναστάσεων και των αντεπαναστάσεων διδάσκει ότι οι απόπειρες παλινόρθωσης είναι καταδικασμένες να αποτύχουν. Το φάντασμα της πλατείας Ταχρίρ συνεχίζει να πλανιέται, αλλά πλέον απαιτεί επειγόντως την πολιτική του έκφραση.
* Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο King’s College του Λονδίνου
Πηγή: enet.gr