in

Βιβλιοπαρουσίαση: «To αιγυπτιακό γραμματόσημο», του Όσιπ Μαντελστάμ. Γράφει ο Τέλλος Φίλης

Βιβλιοπαρουσίαση: «To αιγυπτιακό γραμματόσημο», του Όσιπ Μαντελστάμ. Γράφει ο Τέλλος Φίλης

«Αν η Ιστορία στις κορυφαίες στιγμές της είναι η πιο ποιητική απ΄όλες τις επιστήμες, η Ποίηση στις πιο βαθιές στιγμές της, είναι η πιο απόκρυφη απ΄όλες τις  Ιστορίες.»

Γεννήθηκε στη Βαρσοβία, τα παιδικά του χρόνια και την εφηβεία του στην Πετρούπολη, με πατέρα Εβραίο μικροαστό και μητέρα μια λάτρη της λογοτεχνίας. Στα 14 έφυγε απ’ το σπίτι για να γίνει Ραβίνος  στην ανώτατη ιερατική σχολή ταλμουδικών σπουδών στο Βερολίνο,  όμως τον κέρδισε ο Σίλερ και ένιωσε να γοητεύεται από τους Γερμανούς  φιλοσόφους του αιώνα του. Αναμενόμενο πλεον και ζήτημα χρόνου,  για έναν πολίτη του κόσμου,  να φτάσει στο Παρίσι,  στον συναρπαστικό κύκλο των συμβολιστών της εποχής. Επιστρέφει για λίγο στην Χαϊδελβέργη  και στα 1911 αρχίζει  σπουδές  στο τμήμα της Ρωμανογερμανικής Γλώσσας στην Φιλοσοφική  Σχολή της Αγίας Πετρούπολης. Γνωρίζοντας τις σύγχρονες λογοτεχνικές και φιλοσοφικές τάσεις του καιρού του, ήταν αναμενόμενο να ερωτευτεί την ελληνική γλώσσα και Ιστορία.

Έμαθε τον τρόπο που ανιστορείς λοιπόν τα γεγονότα, την χρήση της τραγικής ειρωνείας, το σκοτάδι και το φως της μυθολογίας. Τον συμβολισμό και την χρησιμότητα του.  

Ποτέ  ένα τόσο ελεύθερο πνεύμα δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί καθεστώς.

Το τίμημα το πλήρωσε με χλευασμούς, με σιωπή, με απειλές, με δημόσιους προπηλακισμούς, με στερήσεις και αποκόψεις.  Ένας πνευματικός άνθρωπος σε κοινωνικό και πολιτικό αποκλεισμό. Χρειάστηκε να κάνει μεταφράσεις για να ζήσει. Ώσπου στα 1928 σταμάτησε να δημοσιεύει.

Το αιγυπτιακό γραμματόσημο, αν και γραμμένο σε μορφή πεζού, παραμένει ένα βαθιά ποιητικό κείμενο.  

Ποιητικό και κρυπτικό, άχρηστο για τους βιαστικούς κι ακατανόητο έως αδιάφορο για αυτούς τους “αναρριχητές” της εξουσίας,  που με γνώμονα έναν επιφανειακό ρεαλισμό χάνουν σε κάθε αξίωμα που αναλαμβάνουν κι από μια ανθρώπινη ιδιότητα τους.

Ο ήρωας στο αιγυπτιακό γραμματόσημο είναι ο άνθρωπος απέναντι στην Ιστορία των χρόνων που του έλαχε να ζήσει, σε αυτόν τον ασχημάτιστο μηχανισμό μιας εξουσίας που έρπει ανάμεσα στην κοινή γνώμη και την επετηρίδα των κρατικών αξιωμάτων με λέξεις βαρύγδουπες σχεδόν λαϊκίστικες,  μια επιφανειακή και γι’ αυτό σχεδόν λαϊκιστή εκδοχή, μιας τίμιας σπουδαίας ιδεολογίας,  που ευτελίζεται για χάρη μιας πρόσκαιρης καταξίωσης.  

Ο ανυπεράσπιστος άνθρωπος απέναντι σε μια ιδεολογία που μετασχηματίζεται σε μια γραφειοκρατία αξιών,  που ανομολόγητα λειτουργεί με τον πιο ρατσιστικό τρόπο, σε οτιδήποτε διαφορετικό,  ώσπου φτάνει να την ενοχλεί οτιδήποτε ζωντανό.

Είναι η καταγραφή του απλού ανθρώπου,  που επιμένει να ζήσει σε ένα περιβάλλον που νεκρώνεται με μαθηματική ακρίβεια,  αλλά καταφέρνει να το αποκρύπτει με λίγο σάλιο πίσω από γραμματόσημα ζωής, άνευ αξίας και περιεχομένου.

Με απόλυτη χρήση του συμβολισμού,  είναι μια προσπάθεια να ακουστεί η ανθρώπινη εκδοχή της ιστορίας των χρόνων του,  με σαρκασμό, πικρία, μια λεπτή ειρωνεία,  καταγράφοντας τις αλλεπάλληλες  ματαιότητες, μιας ελπίδας, ενός ονείρου,  που έγινε μια μέγγενη αδυσώπητη και σκληρή, απάνθρωπη και ολωσδιόλου αντίθετη απ΄αυτό που υποσχόταν.

Και ταυτόχρονα είναι ένας αποχαιρετισμός. Μια αναχώρηση. Μια απομάκρυνση με όλες τις συνέπειες,  σε καιρούς που κάποιοι σωπαίνουν η καταπίνουν αμάσητα τις παρεκτροπές…

“Tristia

Του χωρισμού την επιστήμη σπούδασα
Στα αλλοπαρμένα της νύχτας τα παράπονα
Τα βόδια αργοσαλεύουν  κι αναμονή μακραίνει
Την ύστατη ώρα των νυχτεριτών της πόλης
Τιμώ την τελετή του πετεινού της νύχτας
Την στιγμή που το βάρος της θλίψης ένιωσα
Με μάτια δακρυσμένα κοίταξα μακριά.

Ποιος άραγε μπορεί να πει η λέξη χωρισμός τι να σημαίνει
Ποιος αποχωρισμός μας περιμένει
Ποιες υποσχέσεις κρύβει του πετεινού η κραυγή
Την ώρα που στην ακρόπολη η φωτιά ανάβει
Και στην αυγή μιας νέας ζωής
Oταν το βόδι τραβάει την άμαξα και μασουλάει βαριεστημένα
Γιατί ο πετεινός, αυτός της νέας ζωής ο κήρυκας
Ανεβασμένος στα τείχη της πόλης
Χτυπά τις φτερούγες του;

Μ’ αρέσουν οι συνηθισμένες αγκράφες:
Ανεβοκατεβαίνει η σαΐτα, βουίζει το αδράχτι
Κοίτα, του κύκνου ένα φτερό να μας προϋπαντήσει έρχεται
Και η ξυπόλητη Ντέλια ήδη πετάει!
Ω, η ζωή μας έγινε και πάλι πληκτική
Η γλώσσα μας χαρά δεν ξέρει
Oλα είναι παλιά μα επαναλαμβάνονται ξανά
Πόσο γλυκιά είν’ η στιγμή την ώρα που τη νοσταλγώ.

Ας γίνει κι έτσι: φιγούρα διάφανη
Ξαπλωμένη σε πιάτο καθαρό
Σα γούνα σκίουρου
Σκυμμένη η κόρη πάνω απ’ το κερί κοιτά απορημένη
Εμείς δεν θα μαντέψουμε το Έρεβος των Ελλήνων
Αυτό που για τους άντρες είν’ χαλκός
Κερί για τις γυναίκες είναι
Για μας στις μάχες πέφτει ο κλήρος
Ενώ αυτές μαντεύοντας πεθαίνουν.”

(Οσίπ Εμιλιέβιτς Μαντελστάμ)

90 χρόνια μετά,  το «αιγυπτιακό γραμματόσημο»  αποκτά μια νέα επικαιρότητα, αρκεί κάποιος περίεργος επίμονος και απελευθερωμένος  από τα στερεότυπα μιας στείρας  ανάγνωσης και κριτικής,  αποφασίσει να σκύψει και πάλι πάνω του.

Βρήκα πολύ τολμηρή την επιλογή των εκδόσεων «οροπέδιο». Τολμηρή κι αυτονόητη ταυτόχρονα. Μια επιλογή που ευτύχησε να μεταφραστεί με τον καλύτερο δυνατό -κι εννοώ με τον πιο στα καθ ημάς κατανοητό τρόπο- απομένει να φανεί αν θα λειτουργήσει έστω αυτή τη φορά, έστω 90 χρόνια μετά την κυκλοφορία του.

Tέλλος Φίλης  

Το εξώφυλλο του βιβλίου:

*Το κείμενο αποτελεί την ομιλία του Τέλλου Φίλη σε βιβλιοπαρουσίαση που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 14 Μαΐου 2017, στην 14η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης

Φωτογραφία: Κώστας Παπαδόπουλος/ Motionteam 

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Τι προβλέπει το πολυνομοσχέδιο που κατατέθηκε στη Βουλή

Θεσσαλονίκη: Στο ΥΜΑΘ κατέληξαν οι πορείες ενάντια στα μέτρα του πολυνομοσχεδίου