“Όλοι οι λαοί έχουν ένα μουσικό όργανο, που είναι ένα σκάφος (μεγάλο ή μικρό) με μια χορδή, δυο, τρεις, πέντε… Την άκρη την παίζεις με ένα χέρι και με το άλλο χέρι τη μικραίνεις ή τη μεγαλώνεις, οπότε όλα είναι μια ιδέα απλή” λέει ο ουτίστας και οργανοποιός Ziad Rajad από το Χαλέπι της Συρίας που ζει στην Θεσσαλονίκη. Το “ταξίδι του Ορφέα”, μια ταινία -ταξίδι στην προσφυγιά αναδεικνύει την μουσική ως κοινή γλώσσα των προσφύγων και των λαών αλλά και ως την μοναδική “αποσκευή” τους στον δρόμο της επιβίωσης. Ο Κώστας Κουκουμάκας, δημοσιογράφος και ένας από τους συντελεστές της ταινίας μιλάει για αυτήν στο alterthess. Το “ταξίδι του Ορφέα” της Ντίνας Σπύρου, του Κώστα Κουκουμάκα και του Θεόφιλου Δαδή προβάλλεται την Παρασκευή και το Σάββατο στο επετειακό 20ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Συνέντευξη στη Σταυρούλα Πουλημένη
“Η μουσική ως πυξίδα και κοινή λαλιά των λαών”. Με αυτά τα λόγια ξεκινά το ντοκιμαντέρ σας. Πώς προέκυψε η επιθυμία να δείτε την προσφυγιά μέσα από τα μουσικά της μονοπάτια και πως ένοιωσες τη σύνδεση των λαών μέσα από τη μουσική;
Η αρχική σκέψη ήταν ότι υπήρχε μια αθέατη πλευρά της προσφυγικής κρίσης, πέρα από το ανθρώπινο δράμα και της σκηνές βίας. Στην Ειδομένη το βράδυ άνθρωποι κάθονταν γύρω από φωτιές κι έπαιζαν τραγούδια από τις πατρίδες τους. Διαπιστώσαμε ότι πολλά από αυτά, τα γνωρίζαμε ως ελληνικά – ορισμένα είχαν σχεδόν την ίδια μουσική κι άλλαζαν μόνο τα λόγια. Έτσι, συνειδητοποιήσαμε ότι στη λεκάνη της ΝΑ Μεσογείου υπάρχουν κοινά μουσικά μοτίβα, σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο από ό,τι μπορούσαμε να υποθέσουμε.
Έχετε καλύψει την προσφυγική κρίση στην Ειδομένη αλλά και σε άλλους τόπους με κείμενα και φωτογραφίες. Πως λειτούργησε σε σένα η κινηματογραφική εικόνα για να περιγράψεις το ταξίδι του Ορφέα; Δίνει η εικόνα μεγαλύτερες δυνατότητες στην μεταφορά συναισθημάτων και εμπειριών;
Η κινηματογραφική εικόνα είναι σαρωτική, επομένως πολλές φορές είναι ωμά αληθινή. Η φωτογραφία αποτυπώνει τη στιγμή, ενώ το κείμενο μπορεί να λειανθεί ή να αναδείξει συγκεκριμένη διάσταση αυτού που συμβαίνει μπροστά στα μάτια σου. Το φιλμ περικλείει σαρωτικά όλα τα παραπάνω, σε συνέχεια. Για μένα, ήταν η πρώτη ντοκιμαντερίστικη προσέγγιση και μπορώ να πω ότι μου φάνηκε αρκετά σύνθετη και απαιτητική – γιατί εκτός από την πληροφορία, τους τεχνικούς κανόνες γυρίσματος, την αισθητική και τον ήχο, χρειάζεται περισσότερο χρόνο, τόσο για το συνεργείο όσο κυρίως για τους ανθρώπους που εκτίθενται μπροστά από τον φακό. Σίγουρα, όμως, δίνει μεγαλύτερες δυνατότητες στη μεταφορά συναισθημάτων και εμπειριών.
Στην ταινία η μουσική έχει την πρωτοκαθεδρία ως γλώσσα. Μοιάζει σαν να σκαλίζει το παρελθόν, να περιγράφει το παρόν και να επερωτά το μέλλον των προσφύγων…
Ναι, έτσι ακριβώς είναι κι αυτό προέκυψε εκ των πραγμάτων στη διάρκεια των γυρισμάτων. Ξεκινήσαμε από την Ειδομένη, που είναι το παρόν. Ταξιδέψαμε στη Λέσβο, όπου υπάρχει η εξής φοβερή σημειολογία. Δεν είναι μόνο ότι Έλληνες πρόσφυγες δεύτερης και τρίτης γενιάς υποδέχθηκαν τους σημερινούς πρόσφυγες, αλλά και ότι οι κυνηγημένοι άνθρωποι – της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922 και του σημερινού προσφυγικού ρεύματος – διήνυσαν το ίδιο ακριβώς θαλάσσιο πέρασμα, από τις ίδιες ακτές των μικρασιατικών παραλίων προς τις ίδιες ακτές των ελληνικών νησιών. Όσον αφορά το μέλλον, η μουσική θα είναι πάντα ένα στήριγμα των προσφύγων στη νέα πατρίδα. Μάλιστα, αυτό μπορεί να έχει και καθοριστική επίδραση στη μουσική των ντόπιων, όπως συνέβη με το ρεμπέτικο, είδος που είχε ανθίσει στη Σμύρνη και επηρέασε καταλυτικά την ελληνική λαϊκή μουσική των επόμενων δεκαετιών.
Βλέπουμε στο ντοκιμαντέρ πρόσφυγες που κουβαλούν την μουσική τους γλώσσα, τη 16χρονη προσφυγοπούλα που κατάφερε να φτάσει στην Λέσβο, τα παιδιά και τα εγγόνια των προσφύγων της Μ. Ασίας, τον Σύριο μουσικό Ziad Rajad που έπαιξε για τους πρόσφυγες στην Ειδομένη, τους Κούρδους πρόσφυγες στη Σαμαρίνα κ.α. να τραγουδούν μιλώντας και να μιλούν τραγουδώντας. Βρήκες κάποιες δυσκολίες στον τρόπο προσέγγισης των ανθρώπων αυτών; Ποια ήταν η πιο δυνατή εμπειρία στα γυρίσματα;
Ναι, νομίζω πάντα είναι δύσκολο να ζητάς από ανθρώπους να σου μιλήσουν για δραματικά γεγονότα που βίωσαν. Πολλές φορές, βέβαια, μπορεί να γίνεται λυτρωτικό για τους ίδιους κι έτσι να θέλουν να μιλήσουν, όμως αυτό δεν εκβιάζεται. Η πιο δυνατή εμπειρία, νομίζω, ήταν η μέρα που μια παρέα Τούρκων τρίτης γενιάς επιστρέφουν στο χωριό των παππούδων τους στα Γρεβενά, αναζητώντας τα ίχνη τους πριν από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923. Είναι πολύ συγκινητικός ο τρόπος που τους υποδέχονται οι σημερινοί κάτοικοι του χωριού, Πόντιοι πρόσφυγες που αντίστοιχα άφησαν πίσω τις δικές τους πατρίδες.
Οι άνθρωποι επικοινωνούν τελικά πιο εύκολα μέσω της μουσικής;
Ναι σίγουρα, γιατί η μουσική τις περισσότερες φορές είναι ευθύβολη, χτυπάει στο ψαχνό που λέμε, αφήνει στην άκρη τα περιττά λόγια, εν ολίγοις δεν αφήνει πολλά περιθώρια.
Το ταξίδι του Ορφέα είναι η πρώτη σου ταινία που προβάλλεται στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ. Πως σου φάνηκε αυτή η πρώτη εμπειρία, βλέπεις να υπάρχει συνέχεια; Πως σκέφτεστε να ταξιδέψετε την ταινία;
Η πρώτη εμπειρία ήταν πολύ όμορφη. Δυστυχώς, στη σημερινή συγκυρία, είναι δύσκολο να κάνεις ντοκιμαντέρ παράλληλα με τη δουλειά από την οποία ζεις. Ελπίζω να υπάρξει συνέχεια, όλοι στην ομάδα το επιθυμούμε γιατί υπάρχουν δεκάδες ιστορίες που αξίζουν να ειπωθούν. Μετά το ΦΝΘ, το «Ταξίδι του Ορφέα» πρόκειται, για αρχή, να προβληθεί σε φεστιβάλ της Γαλλίας.
Προβολές :Αίθουσα Φρίντα Λιάππα, Αποθήκη Δ, Λιμάνι, Παρασκευή 9/3, 18:00
Αίθουσα Σταύρος Τορνές, Αποθήκη 1, Λιμάνι, Σάββατο 10/3, 15:30
Δείτε το trailer της ταινίας